خلاصه کتاب عنصر تبلیغ در نهضت حسینی ( نویسنده مرتضی مطهری )

کتاب «عنصر تبلیغ در نهضت حسینی» اثر استاد شهید مرتضی مطهری، چراغی روشن است بر ابعاد ناگفته و گاه مغفول مانده قیام عاشورا. این اثر ارزشمند، قیام امام حسین (ع) را فراتر از یک واقعه تاریخی، به مثابه یک حرکت عظیم تبلیغی برای ابلاغ پیامی جاودانه به جهانیان معرفی می کند. مطهری با تحلیل عمیق خود، نشان می دهد که چگونه عاشورا، نه تنها نبردی بر سر حق و باطل، بلکه مکتبی جامع برای تبیین اصول دین و رساندن آن به گوش تاریخ بوده است. این کتاب برای درک این بعد از قیام حسینی بی نظیر است.

استاد شهید مطهری، متفکر برجسته اسلامی، در مجموعه سخنرانی های خود در مسجد جاوید تهران در سال ۱۳۵۰، به تحلیل عمیق و کم نظیری از واقعه کربلا پرداخت. این سخنرانی ها که بعدها در قالب کتاب «عنصر تبلیغ در نهضت حسینی» به چاپ رسید، پرده از جنبه ای حیاتی و کمتر بررسی شده از قیام امام حسین (ع) برداشت: نقش بی بدیل تبلیغ. این اثر نه تنها به شرح حوادث عاشورا می پردازد، بلکه ماهیت تبلیغ در اسلام و شیوه به کارگیری آن را در یکی از مهم ترین رخدادهای تاریخ اسلام، یعنی نهضت حسینی، واکاوی می کند. خواننده با مطالعه این اثر، درمی یابد که چگونه پیام عاشورا، با وجود همه کارشکنی ها و تحریفات، در طول تاریخ جاودانه و الهام بخش باقی مانده است.

تبلیغ از منظر شهید مطهری: مفاهیم و حدود آن

شهید مطهری در ابتدای مباحث خود، به تبیین دقیق مفهوم «تبلیغ» می پردازد. از دیدگاه او، تبلیغ تنها به معنای اطلاع رسانی یا دعوت ساده نیست، بلکه فرایندی پیچیده و هدفمند برای رساندن یک پیام با ارزش به مخاطب، با هدف تأثیرگذاری عمیق بر اندیشه و عمل اوست. این فرآیند نیازمند شناخت دقیق محتوا، ابزارها، روش ها و ویژگی های پیام رسان است. مطهری تأکید می کند که تبلیغ در اسلام، به ویژه در نهضت حسینی، به دنبال بیدار کردن وجدان ها و احیای ارزش های فراموش شده الهی است.

استاد مطهری تفاوت های ظریفی میان «تبلیغ» و «امر به معروف و نهی از منکر» قائل است. او امر به معروف و نهی از منکر را نوعی اجرای حکم اسلامی و مقابله با منکر در جامعه می داند که گاهی با زور و قدرت نیز همراه می شود، در حالی که تبلیغ، ابلاغ پیام و تبیین معارف الهی با زبان منطق، عاطفه و حکمت است. تبلیغ اساساً بر پایه اقناع و بیدار کردن فطرت انسان بنا شده و هدفش هدایت و روشنگری است. در نهضت حسینی، هر دوی این عناصر به شیوه های متفاوتی ایفای نقش کردند؛ امام حسین (ع) هم به امر به معروف و نهی از منکر پرداخت و هم از طریق شهادت و سیره خود، عالی ترین نمونه تبلیغ را به نمایش گذاشتند.

شرایط چهارگانه موفقیت یک پیام تبلیغی

برای اینکه یک پیام تبلیغی به سرانجام برسد و اثرگذار باشد، از منظر شهید مطهری چهار شرط اساسی لازم است. این شرایط، زیربنای موفقیت هر گونه حرکت تبلیغی، اعم از دینی و غیردینی را تشکیل می دهند و به ما کمک می کنند تا درک عمیق تری از چگونگی ماندگاری پیام عاشورا به دست آوریم.

1. غنا و قدرت محتوا: پیام باید از نظر منطقی، احساسی و عملی قوی باشد. یعنی هم عقل مخاطب را قانع کند، هم دل او را به تسخیر درآورد و هم راه حل هایی عملی برای مشکلات زندگی ارائه دهد. پیام عاشورا، با منطق قوی مقابله با ظلم و بیداد، احساس عمیق شهادت و ایثار، و راهگشایی عملی برای مبارزه با ستم، هر سه بعد را در بر داشت.
2. امکانات و ابزارهای پیام رسانی: ابزارهایی که برای رساندن پیام استفاده می شوند، باید متناسب با زمان و مکان باشند. در گذشته، فصاحت کلام، شعر و خطابه ابزارهای مهمی بودند، در حالی که امروز رسانه های نوین نقش کلیدی دارند. امام حسین (ع) و یارانشان از ابزارهای خاص زمان خود به بهترین نحو استفاده کردند.
3. متد و روش صحیح تبلیغ: روش ارائه پیام بسیار مهم است. مطهری تأکید می کند که متد تبلیغ متفاوت از متد تحقیق یا تعلیم است. تبلیغ نیازمند حکمت، موعظه حسنه، مجادله احسن، تواضع و دوری از خشونت است. این روش ها باید به گونه ای انتخاب شوند که بیشترین تأثیر را بر مخاطب داشته باشند.
4. صلاحیت فنی و اخلاقی پیام رسان: کسی که پیامی را ابلاغ می کند، باید خود به آن معتقد باشد و با اخلاق و عمل خویش، مصداق آن پیام باشد. پیام رسان باید از نظر فنی مهارت لازم را داشته باشد و از نظر اخلاقی نیز پاک و مورد اعتماد باشد. امام حسین (ع) و اهل بیت ایشان، کامل ترین الگوهای این صلاحیت بودند.

اصل «الغایات تبرر المبادی» و رویکرد مطهری

اولین شرط رساندن یک پیام الهی این است که از هرگونه وسیله ای نمی توان استفاده کرد؛ یعنی برای اینکه پیام الهی رسانده بشود و برای اینکه هدف مقدس است، نباید انسان این جور خیال کند که از هر وسیله که شد برای رسیدن به این هدف باید استفاده کنیم، می خواهد این وسیله مشروع باشد و یا نامشروع. می گویند: «اَلْغایاتُ تُبَرِّرُ الْمَبادی» یعنی نتیجه ها مقدمات را تجویز می کنند؛ همین قدر که هدف هدف درستی بود، دیگر به مقدمه نگاه نکن. چنین اصلی مطرود است.

شهید مطهری با قاطعیت این اصل ماکیاولیستی را که «هدف وسیله را توجیه می کند» (الغایات تبرر المبادی) رد می کند. او بر این باور است که در راه رسیدن به اهداف مقدس الهی، استفاده از وسایل نامشروع و غیراخلاقی به هیچ وجه پذیرفته نیست. این نکته کلیدی، مبنای اخلاقی نهضت حسینی را نیز تبیین می کند. امام حسین (ع) حتی در اوج مبارزه و خصومت، هرگز از اصول اخلاقی و الهی عدول نکردند. این ویژگی، به پیام عاشورا اصالتی بی بدیل بخشید و نشان داد که هدف و وسیله باید هر دو مقدس و مشروع باشند. این رد قاطعانه، تمایز بنیادین میان مکتب اسلام و سایر مکاتب فکری را نمایان می سازد و بر پاکی و اصالت راه امام حسین (ع) مهر تأیید می زند.

نهضت حسینی: قیامی چندوجهی با بُعد غالب تبلیغی

شهید مطهری نهضت حسینی را «قیامی متشابه و ذو وجوه» می داند؛ یعنی حرکتی که ابعاد گوناگون و لایه های عمیقی دارد. این قیام تنها یک بعد ندارد، بلکه در آن چندین هدف و مقصد نهفته است که در نهایت به ابلاغ پیام اسلام و ندای آن به جهان منجر می شود. از یک سو، امتناع امام حسین (ع) از بیعت با یزید، نمادی از سرپیچی و عصیان در برابر حکومت نامشروع بود. از سوی دیگر، جهاد و مبارزه مسلحانه برای اعتلای کلمه حق و مقابله با ظلم را شامل می شد. بعد امر به معروف و نهی از منکر نیز از ارکان اصلی این نهضت بود، زیرا امام هدف اصلی حرکت خود را احیای سنت پیامبر (ص) و مبارزه با بدعت ها اعلام کردند. همچنین، دعوت مردم کوفه و اتمام حجت بر آنان، جنبه دیگری از این قیام را تشکیل می داد. اما در کنار همه این ها، مطهری تأکید می کند که یکی از مهم ترین و غالب ترین ابعاد این نهضت، بُعد تبلیغی آن است؛ ابلاغ پیامی که باید از طریق خون و شهادت به گوش نسل ها و قرون متمادی می رسید. امام حسین (ع) با این حرکت، پیام اسلام اصیل را از چنگ تحریفات اموی رها کرده و آن را در قالب عملی ترین و گویاترین شکل ممکن به جهانیان عرضه داشت.

تاکتیک ها و روش های تبلیغی امام حسین (ع) در مسیر نهضت

یکی از درخشان ترین بخش های تحلیل شهید مطهری، تبیین تاکتیک های هوشمندانه و هدفمند تبلیغی است که امام حسین (ع) در طول مسیر نهضت خود به کار گرفتند. این تاکتیک ها نشان می دهند که قیام عاشورا نه یک حرکت کورکورانه، بلکه برنامه ریزی دقیق و حساب شده برای رساندن پیامی جاودانه بوده است.

مهاجرت از مدینه به مکه و خروج از مکه در روز ترویه

حرکت امام حسین (ع) از مدینه به مکه و سپس از مکه در روز ترویه (هشتم ذی الحجه، روز حرکت حجاج به سمت عرفات)، صرفاً یک جابجایی جغرافیایی نبود، بلکه اقدامی عمیقاً تبلیغاتی و نمادین محسوب می شد. نفس این مهاجرت ها، سکوت سیاسی زمان را شکست و ندای مخالفت امام را بلندتر از هر سخنرانی به گوش جهانیان رساند. امام با ترک مکه در روز ترویه، در واقع به کعبه ای پشت کردند که روحش جاهلی شده بود و گرداننده اش دستگاه یزیدی بود. این اقدام، پیامی تکان دهنده داشت: اسلام تنها صورت ظاهری مناسک نیست، بلکه حقیقت و معنای آن به خطر افتاده است. انتخاب مکه برای اقامت اولیه، فرصتی برای ارتباط با حاجیان و ابلاغ پیام به نقاط مختلف جهان اسلام بود، و خروج از آن، نشانه ای از عدم امنیت حتی در حرم امن الهی.

همراهی اهل بیت و کودکان

یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین تاکتیک های تبلیغی امام حسین (ع)، همراه آوردن اهل بیت و کودکانشان بود. این کار در وهله اول ممکن است از نظر نظامی غیرمنطقی به نظر برسد، اما از دیدگاه تبلیغاتی، یک شاهکار بود. با این اقدام، امام (ع) در واقع دشمن را ناآگاهانه به عنوان مبلغی برای خود و اسلام حسینی استخدام کردند. حضور زنان و کودکان در صحرای کربلا، مظلومیت و بی رحمی دشمن را بیش از پیش آشکار ساخت و پس از واقعه عاشورا، نقش بی بدیل حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) در تداوم این تبلیغ به اوج خود رسید. آنان با خطبه های آتشین و روشنگری های خود، پیام شهدا را به گوش جهانیان رساندند و ماهیت واقعی حکومت یزید را برملا کردند. اهل بیت (ع) حاملان پیام عاشورا شدند و خون شهیدان را به فریادی بلند تبدیل کردند.

نمایش مروت و انسانیت در طول حادثه

در سراسر واقعه کربلا، از ابتدای مسیر تا لحظه شهادت، امام حسین (ع) و یارانشان نمونه های بی نظیری از مروت و انسانیت را به نمایش گذاشتند. از جمله بارزترین این صحنه ها، آب دادن به لشکر حر و عدم شروع جنگ از سوی امام (ع) بود. این رفتار، در اوج خصومت و کینه ورزی دشمن، نشانه ای از اخلاق والای اسلامی و تفاوت مکتب حسینی با دشمنانش بود. امام (ع) حتی در شرایطی که خود و یارانش تشنه بودند، به لشکر تشنه حر آب دادند. این مروت و بخشش، پیامی جاودانه از ارزش های انسانی و اخلاقی اسلام را به جهانیان مخابره کرد و نشان داد که حتی در میدان نبرد نیز، اصول اخلاقی نباید پایمال شوند.

صحنه سازی های هدفمند و رنگ آمیزی های عاشورایی

مطهری به «صحنه سازی های هدفمند و رنگ آمیزی های عاشورایی» اشاره می کند که برای رساندن بهتر پیام به کار گرفته شد. این صحنه ها، با وجود طبیعی بودن، شکلی نمادین و تأثیرگذار پیدا کردند:

• پاشیدن خون طفل شیرخوار به آسمان و گفتن «عند الله احتسبه» (این را به حساب خدا می گذارم).
• خضاب کردن سر و صورت امام (ع) با خون خویش و گفتن «هکذا القی الله مخضبا بدمی مغصوبا علی حقی» (این گونه خدا را دیدار می کنم که به خونم آغشته باشم و حقم به تاراج رفته است).
• تأکید بر رنگ قرمز به عنوان ثابت ترین و نمایان ترین رنگ ها در تاریخ.

این اعمال، صرفاً واکنش های احساسی نبودند، بلکه تاکتیک های تبلیغی برای ایجاد تصاویر ماندگار و رساندن عمق فاجعه و مظلومیت اهل بیت به آیندگان. شهید مطهری در این زمینه به نقل از مرحوم آیتی می گوید: «گویی سیدالشهداء در خونین ساختن و رنگ قرمز دادن به نهضت، تعمد خاصی داشته است… چون رنگ قرمز ثابت ترین و لااقل نمایان ترین رنگ هاست.» این اقدامات، خون شهیدان را به زبانی گویا و تصویری اثرگذار برای ابلاغ پیام تبدیل کرد، به طوری که اثرگذاری آن را بسیار فراتر از «قلم عالمان» می داند. در واقع، پیام اسلام را جهادها، هجرت ها، فداکاری ها و جانبازی ها به جهان رسانده است، نه صرفاً توصیف آن بر روی کاغذ.

جامعیت اسلام در تجلی کربلا: صحنه ای برای نمایش ابعاد گوناگون دین

شهید مطهری با بینشی عمیق، کربلا را نه تنها یک واقعه تاریخی، بلکه تجسم زنده، روح دار و عملی اسلام در تمامی ابعاد آن معرفی می کند. گویی در حادثه کربلا، بنا بوده است که اسلام در همه جنبه هایش تجلی کند و به مرحله عمل درآید. این تجسم، بر خلاف مجسمه های بی روحی که تنها خیال را به بازی می گیرند، یک تجسم جاندار و واقعی از آموزه های الهی است. در کربلا، قهرمانان مختلفی از پیر و جوان، زن و مرد، آزاد و بنده/آزادشده، و کودک، هر یک نقشی ایفا کردند و ابعاد گوناگون اسلام را به نمایش گذاشتند.

بعد توحیدی و عرفانی

در کربلا، عالی ترین تجلیات توحید و عرفان الهی به چشم می خورد. امام حسین (ع) و یارانشان، تسلیم محض در برابر اراده الهی بودند. جمله «رضی الله رضانا اهل البیت» (رضایت خدا، رضایت ما اهل بیت است) و «رضا بقضائک و تسلیماً لأمرک» بیانگر اوج عشق و فداکاری در راه خداست. نماز عاشورا، زمزمه های عاشقانه شب عاشورا، اشراق چهره امام در لحظات آخر، و عبارت «عندالله احتسبه» (این را به حساب خدا می گذارم) در مواجهه با مصائب، همگی نشان دهنده یک رابطه عمیق عرفانی و توحیدی با پروردگار است. این بعد، کربلا را به یک معراج حسینی تبدیل می کند که در آن، پاکبازی و نرد محبت با حق، به بالاترین حد خود می رسد.

بعد حماسی و پرخاشگری

کربلا، صحنه نمایش عظیم ترین حماسه و پرخاشگری علیه ظلم و بیداد بود. شعارهایی چون «هیهات منا الذله» (ذلت از ما دور است) و «الموت اولی من رکوب العار» (مرگ بر سوار شدن بر ننگ ترجیح دارد)، روح ذلت ناپذیری و مقاومت در برابر ستم را به تصویر می کشد. امام حسین (ع) در مقابل دشمنان خود فرمودند: «ویلکم یا شیعة آل ابی سفیان ان لم یکن لکم دین فکونوا احرارا فی دنیاکم» (وای بر شما ای پیروان آل ابی سفیان، اگر دین ندارید، لااقل در دنیای خود آزاده باشید). این کلمات، اوج حماسه و مردانگی را نشان می دهند و الهام بخش آزادی خواهان در طول تاریخ بوده اند. کربلا، نمایش شجاعت، ایثار و فداکاری در راه احیای عزت و شرف انسانی است.

بعد وعظ و اندرز

امام حسین (ع) حتی در اوج مبارزه و قبل از شروع نبرد، هرگز از وظیفه وعظ و اندرز دشمنان خود غافل نشدند. سخنرانی ها و نصایح ایشان به لشکر یزید، اتمام حجتی بود بر آنان و تلاشی برای بیدار کردن وجدان های خفته. امام با یادآوری اصول اسلام و سنت پیامبر (ص)، سعی در هدایت آنان داشتند. این بعد نشان می دهد که نهضت حسینی، تنها نبردی نظامی نبود، بلکه مکتبی برای روشنگری و هدایت انسان ها بود. این وعظ و اندرز، حتی اگر در لحظه بر قلب دشمنان اثر نمی کرد، اما به عنوان سندی ماندگار برای آیندگان باقی ماند تا همواره مسیر حق را از باطل بازشناسند.

تجلی عالی ترین اخلاق اسلامی

حادثه کربلا، صحنه ای بی بدیل برای نمایش عالی ترین فضائل اخلاقی اسلام بود. مروت، ایثار، وفا، مساوات، از جمله ارزش هایی بودند که در عمل یاران امام حسین (ع) تجلی یافتند. نمونه هایی چون حضرت ابوالفضل (ع) که با وجود تشنگی، آب را بر خود حرام کرد و به سمت خیمه ها نبرد، و ایثار قاسم بن الحسن و حبیب بن مظاهر، نشان دهنده اوج فداکاری و سبقت در خیرات است. همچنین، حضور و فداکاری قهرمانانی از طبقات مختلف، اعم از آزاد و بنده یا آزادشده، نشان دهنده اصل مساوات اسلامی است که در آن، ملاک برتری تنها تقوا و ایمان است. در این قیام، حتی مادران نیز با فداکاری های خود، نمونه ای از اخلاق والای اسلامی را به نمایش گذاشتند و فرزندانشان را با افتخار تقدیم راه حق کردند.

در مجموع، کربلا به عنوان یک نمایشنامه الهی، همه ابعاد اسلام را، از توحید و عرفان و عشق الهی گرفته تا اعتراض و پرخاشگری شدید، همدردی با محرومان، حماسه اخلاقی و شجاعت انسانی، و وعظ و اندرز، به نمایش گذاشت. این جامعیت، راز ماندگاری و تأثیر عمیق این نهضت را در طول تاریخ آشکار می سازد.

اهمیت و پیامدهای تبلیغی نهضت حسینی در گستره تاریخ

چگونگی جاودانه شدن پیام عاشورا و الهام بخشی آن به نسل های متمادی، مرهون همین عناصر تبلیغی و هنرمندانه است که امام حسین (ع) و یاران و اهل بیت ایشان به کار گرفتند. پیام عاشورا، فراتر از یک واقعه تاریخی، به مثابه یک مکتب فکری و عملی، در طول قرون، الهام بخش بسیاری از حرکت های عدالت طلبانه و مبارزات ضد ظلم بوده است. نهضت حسینی، نه تنها در تاریخ اسلام، بلکه در تاریخ بشریت، به نمادی از مقاومت در برابر ستم و فداکاری در راه حق تبدیل شده است.

آموزه ها و تاکتیک های تبلیغی امام حسین (ع) و اهل بیت ایشان، به ویژه نقش حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) پس از عاشورا، می تواند الگویی ارزشمند برای مبلغان، سخنرانان و فعالان فرهنگی مذهبی در عصر حاضر باشد. آن ها آموختند که چگونه با زبانی رسا و تأثیرگذار، حتی در سخت ترین شرایط و با کمترین امکانات، پیام حق را به گوش جهانیان برسانند. درسی که از عاشورا می آموزیم، این است که برای رساندن پیام الهی، علاوه بر محتوای قوی، به شیوه های مؤثر و پیام رسانان باصلاحیت نیاز داریم. این نهضت، عمیق ترین تأثیرات را بر تحولات اجتماعی و سیاسی تاریخ اسلام و جهان شیعه گذاشت و همچنان به عنوان منبعی غنی از الهام بخشی برای عدالت خواهان عمل می کند.

یکی از پیامدهای مهم تبلیغی نهضت حسینی، شکل گیری و تحول «فرهنگ عاشورا» است. این فرهنگ، تنها به برگزاری مراسم عزاداری محدود نمی شود، بلکه شامل مجموعه ای از ارزش ها، باورها و الگوهای رفتاری است که از قیام امام حسین (ع) نشأت گرفته اند. اشعار، نوحه ها، روضه ها و نمایش های تعزیه، همگی ابزارهای تبلیغی هستند که نسل به نسل، پیام کربلا را منتقل کرده و در عمق جان شیعیان ریشه دوانده اند. مطهری معتقد بود که این فرهنگ، توانسته است هویت شیعی را در برابر هجمه های مختلف حفظ کند و پیوسته به عنوان عامل بیداری و حرکت عمل نماید. از این رو، حفظ اصالت این فرهنگ و جلوگیری از تحریفات، وظیفه ای خطیر برای مبلغان و اندیشمندان است.

نهضت حسینی همچنین، معیار و شاخصی برای تشخیص «اسلام ناب محمدی» از «اسلام اموی» یا «اسلام تحریف شده» ارائه داد. امام حسین (ع) با قیام خود، مرز روشنی میان حق و باطل، عدل و ظلم، و ایمان واقعی و تظاهر به دین ترسیم کردند. این معیار، به مسلمانان آموخت که هرگز نباید در برابر انحرافات سکوت کرد و همواره باید برای حفظ ارزش های اصیل دین، قیام نمود. این پیام تبلیغی، تا به امروز نیز زنده و پویاست و به عنوان یک قطب نما در تشخیص راه حق از باطل عمل می کند. در واقع، عاشورا یک «رسانه زنده» است که پیامی را در قالب عمل، ایثار و شهادت، به گوش همه عصرها و نسل ها رسانده است.

نتیجه گیری: ماندگاری و راهگشایی اندیشه های مطهری

کتاب «عنصر تبلیغ در نهضت حسینی» شهید مطهری، بیش از یک خلاصه یا گزارش تاریخی، تحلیلی عمیق و هوشمندانه است که قیام عاشورا را از زاویه ای نوین و کاربردی مورد بررسی قرار می دهد. مطهری با جامعیت و دقت کم نظیر خود، نشان می دهد که چگونه امام حسین (ع) نه تنها با جهاد و شهادت، بلکه با طراحی دقیق یک حرکت تبلیغی، پیام دین را از چنگال تحریفات رهانیدند و آن را جاودانه ساختند. او با تبیین چهار شرط اساسی برای موفقیت یک پیام و نفی قاطعانه اصل «هدف وسیله را توجیه می کند»، چارچوبی اخلاقی و عملی برای هر گونه فعالیت تبلیغی ترسیم می کند.

اندیشه های استاد مطهری در این کتاب، نه تنها به درک عمیق تر واقعه کربلا کمک می کند، بلکه راهگشای مبلغان، فعالان فرهنگی و هر کسی است که دغدغه رساندن پیام حق را دارد. این اثر، به ما می آموزد که چگونه با بهره گیری از حکمت، متد صحیح و صلاحیت اخلاقی، می توانیم پیام های الهی را به گونه ای اثرگذار به قلب ها و اذهان برسانیم. مطالعه این کتاب ارزشمند، برای هر کسی که به دنبال درک کامل و جامع از نهضت حسینی و راهبردهای تبلیغی اسلام است، ضروری و حیاتی به شمار می رود. «عنصر تبلیغ در نهضت حسینی» همچنان یک منبع الهام بخش و راهگشا برای مبلغان و اندیشمندان امروز است و نشان می دهد که پیام عاشورا، با گذر زمان، نه تنها کهنه نمی شود، بلکه ابعاد تازه تری از خود را آشکار می سازد.