شرایط دریافت اجرت المثل

اجرت المثل ایام زوجیت، مبلغی است که زوجه در ازای انجام کارهایی که شرعاً بر عهده اش نبوده و به دستور زوج و بدون قصد تبرع انجام داده، مستحق دریافت آن است. شرایط دریافت اجرت المثل به طور کلی بر اساس ماده ۳۳۶ قانون مدنی و تبصره آن تعیین می شود و نیازمند اثبات عدم تبرع و دستور زوج برای انجام کارهاست. این مقاله راهنمای جامعی برای درک کامل این حق قانونی ارائه می دهد.

در روابط زوجیت، حقوق و تکالیف مالی متعددی بر عهده زن و مرد قرار می گیرد. در کنار مفاهیمی چون مهریه و نفقه، «اجرت المثل» نیز یکی از حقوق مالی مهمی است که کمتر شناخته شده، اما از اهمیت بالایی برخوردار است. بسیاری از افراد، به ویژه زنان که در طول زندگی مشترک متحمل زحمات فراوانی در خانه می شوند، از شرایط و نحوه مطالبه این حق قانونی خود بی اطلاع هستند. ناآگاهی از این مفهوم می تواند به از دست رفتن حقوقی منجر شود که قانون برای حمایت از افراد پیش بینی کرده است.

در این راهنمای جامع، به بررسی دقیق اجرت المثل، به خصوص «اجرت المثل ایام زوجیت» یا «اجرت المثل زن در زندگی مشترک» خواهیم پرداخت. از تعریف بنیادین اجرت المثل در حقوق ایران گرفته تا تفاوت های آن با سایر حقوق مالی، شرایط دقیق دریافت آن بر اساس تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، تأثیر «قانون جدید اجرت المثل» که اصل را بر عدم تبرع گذاشته است، نحوه مطالبه گام به گام و نقش کارشناس رسمی دادگستری در تعیین آن، همگی مورد تحلیل قرار می گیرند. هدف این است که خوانندگان با درک کامل این موضوع، بتوانند با آگاهی از حقوق خود دفاع کنند و یا در صورت مواجهه با این دعاوی، با اطلاعات کافی مسیر قانونی را طی نمایند.

۱. اجرت المثل چیست؟ تعریفی جامع از یک حق قانونی

اجرت المثل، یکی از اصطلاحات پرکاربرد در نظام حقوقی ایران است که به معنای «اجرت کارهایی که بدون قرارداد قبلی انجام شده است» یا «بهای متعارف و عرفی استفاده از مال یا خدمتی که بدون توافق قبلی صورت گرفته» به کار می رود. این مفهوم، بر پایه اصول انصاف و عدالت شکل گرفته و تلاش می کند تا هیچ کس بدون جبران زحمات یا استفاده از مال دیگری، منفعت نبرد.

۱.۱. تعریف حقوقی اجرت المثل

مبنای قانونی اجرت المثل در حقوق ایران، ماده ۳۳۶ قانون مدنی است که مقرر می دارد: «هر کس بر حسب امر دیگری اقدام به عملی کند که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود؛ مگر اینکه معلوم شود قصد تبرع داشته است.»

بر اساس این ماده، برای تعلق اجرت المثل دو شرط اساسی وجود دارد:

• عرفاً دارای اجرت باشد: یعنی کاری که انجام شده، در عرف جامعه ارزشمند تلقی شده و در مقابل آن، معمولاً مبلغی پرداخت می شود. برای مثال، آشپزی، نظافت منزل یا پرستاری از کودک، کارهایی هستند که در عرف دارای ارزش اقتصادی و اجرت می باشند.
• عدم قصد تبرع: عامل (انجام دهنده کار) نباید قصد مجانی انجام دادن آن عمل را داشته باشد. اگر فردی کاری را با نیت خیرخواهانه یا به طور رایگان انجام دهد، نمی تواند بعداً مطالبه اجرت المثل کند. این شرط، یکی از نقاط کلیدی در دعاوی اجرت المثل، به ویژه در روابط زوجیت است.

به عنوان مثال، فرض کنید شخصی از همسایه خود می خواهد که در نبود او، به گلدان هایش آب دهد. اگر این کار در عرف دارای اجرت نباشد و همسایه نیز قصد کمک رایگان داشته باشد، اجرت المثل به او تعلق نمی گیرد. اما اگر همسایه شغلش نگهداری از گیاهان باشد و عرفاً برای این کار پول بگیرد، حتی اگر توافقی نشده باشد، می تواند اجرت المثل را مطالبه کند.

۱.۲. تفاوت اجرت المثل با مفاهیم مشابه

برای درک عمیق تر اجرت المثل، لازم است آن را از برخی مفاهیم حقوقی مشابه تفکیک کنیم:

• تفاوت با اجاره: اجاره بر اساس یک قرارداد کتبی یا شفاهی از پیش تعیین شده و با توافق بر مبلغ مشخص (اجرت المسمی) صورت می گیرد. اما اجرت المثل زمانی مطرح می شود که هیچ قرارداد یا توافقی بر سر میزان اجرت وجود نداشته باشد و تعیین مبلغ آن پس از انجام کار یا استفاده از مال صورت می گیرد.
• تفاوت با خسارت: خسارت جبران ضرر و زیانی است که به دلیل تقصیر یا تخلف یک فرد به دیگری وارد شده است. در حالی که اجرت المثل، بهای استفاده از منافع یا جبران زحمتی است که فرد بدون قصد تبرع و به دستور دیگری انجام داده است، نه لزوماً جبران یک ضرر. البته گاهی مطالبه اجرت المثل می تواند جنبه جبرانی نیز داشته باشد، اما ماهیت اصلی آن با خسارت متفاوت است.
• تفاوت با نفقه: نفقه، وظیفه قانونی و شرعی مرد در تأمین هزینه های زندگی همسر و فرزندان خود است که شامل مسکن، خوراک، پوشاک، بهداشت، درمان و سایر نیازهای متعارف می شود. نفقه مستقل از انجام کار توسط زن است و حتی اگر زن خانه دار نباشد، مرد مکلف به پرداخت آن است. در مقابل، اجرت المثل به کارهایی تعلق می گیرد که زن شرعاً مکلف به انجام آنها در خانه نیست.
• تفاوت با مهریه: مهریه، حق مالی است که به محض عقد ازدواج برای زن ایجاد می شود و مرد مکلف به پرداخت آن است. مهریه هیچ ارتباطی به کارهایی که زن در منزل انجام می دهد یا تمکین او ندارد و صرفاً ناشی از عقد ازدواج است. اجرت المثل، همان طور که گفته شد، به دلیل انجام کارهایی خاص و با شرایط مشخص به زن تعلق می گیرد.

۲. شرایط دریافت اجرت المثل ایام زوجیت: (اجرت المثل زن در زندگی مشترک)

یکی از مهم ترین و رایج ترین کاربردهای مفهوم اجرت المثل، در خصوص کارهایی است که زن در طول زندگی مشترک و در منزل همسر خود انجام می دهد. این حق که به «اجرت المثل ایام زوجیت» یا «اجرت المثل زن در طلاق» نیز معروف است، مبنای قانونی خاصی دارد.

۲.۱. مبانی قانونی اجرت المثل ایام زوجیت

مبنای اصلی مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت، تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی است که در اصلاحات سال ۱۳۸۵ به آن اضافه شد. این تبصره به طور خاص به کارهای زوجه در منزل همسر می پردازد و شرایط ویژه ای را برای آن در نظر گرفته است. هدف از وضع این تبصره، حمایت از حقوق زنانی بود که در طول زندگی مشترک، بدون تکلیف شرعی، به انجام امور منزل می پردازند و زحمات آن ها از نظر مالی نادیده گرفته می شد.

۲.۲. شروط سه گانه اصلی برای تعلق اجرت المثل ایام زناشویی

بر اساس تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، برای اینکه اجرت المثل ایام زوجیت به زن تعلق گیرد، سه شرط اصلی باید وجود داشته باشد که در ادامه به تفصیل بررسی می شوند:

۲.۲.۱. کارهایی که زوجه انجام داده، شرعاً بر عهده وی نبوده است

این شرط به آن معناست که کارهایی مانند آشپزی، نظافت منزل، شستشو، تربیت و نگهداری از فرزندان، پذیرایی از مهمانان، و سایر امور مربوط به خانه داری، شرعاً و قانوناً از وظایف زن محسوب نمی شوند. وظیفه اصلی زن در برابر همسر، «تمکین عام و خاص» است. تمکین عام شامل پذیرش ریاست مرد بر خانواده و حسن معاشرت و تمکین خاص شامل روابط زناشویی است. بنابراین:

• اگر زن امور منزل را انجام دهد، می تواند برای آن اجرت المثل مطالبه کند، زیرا این کارها جزء وظایف شرعی و قانونی او نیست.
• اگر زن از همسر خود تمکین نکند، مستحق نفقه نخواهد بود، اما اگر تمکین کند، نمی تواند برای خود تمکین مطالبه اجرت المثل کند، زیرا تمکین وظیفه شرعی و قانونی اوست.

به عبارت دیگر، قانونگذار بین وظایف ذاتی زن در قبال زندگی مشترک و کارهایی که جنبه خدماتی دارند، تمایز قائل شده است.

۲.۲.۲. کارها به دستور زوج انجام شده باشد

یکی دیگر از شرایط دریافت اجرت المثل این است که انجام کارهای مورد ادعا، به «دستور» زوج صورت گرفته باشد. منظور از دستور، صرفاً امر و فرمان صریح نیست، بلکه می تواند به صورت ضمنی نیز باشد. به این معنا که زوج خواهان انجام این امور بوده و از انجام آن ها توسط همسرش مطلع و راضی بوده است. به عنوان مثال، اگر شوهر هر روز از همسرش بخواهد که غذایی خاص را بپزد یا مرتباً از او بخواهد که خانه را نظافت کند، حتی اگر کلاماً امر نکرده باشد، اما این روال زندگی و درخواست ها نشان دهنده دستور ضمنی اوست. اثبات این شرط در دادگاه می تواند از طریق شهادت شهود، اقرار زوج، یا حتی قرائن و امارات موجود در زندگی مشترک صورت گیرد.

۲.۲.۳. زوجه قصد تبرع (رایگان انجام دادن) نداشته باشد

این شرط به معنای آن است که زن، کارهای انجام شده را با نیت خیرخواهانه، احسان، یا به طور رایگان انجام نداده باشد. در گذشته، اثبات این شرط یکی از دشوارترین مراحل در دعاوی اجرت المثل بود و بار اثبات بر عهده زن قرار داشت. بسیاری از دعاوی به دلیل عدم توانایی زن در اثبات عدم قصد تبرع، رد می شدند. برای مثال، اگر زن صرفاً از روی علاقه به همسر یا فرزندان و بدون هیچگونه انتظار مالی، کارهای منزل را انجام داده باشد، از نظر قانونی نمی توانست اجرت المثل مطالبه کند. با این حال، همانطور که در بخش های بعدی توضیح داده خواهد شد، «قانون جدید اجرت المثل» تغییر مهمی در این زمینه ایجاد کرده است.

مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت نیازمند اثبات سه شرط اساسی است: انجام کارهایی که شرعاً بر عهده زن نبوده، به دستور زوج انجام شده باشد و زن قصد تبرع نداشته باشد.

۲.۳. آیا طلاق شرط دریافت اجرت المثل است؟

برخلاف تصور رایج، مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت صرفاً منوط به وقوع طلاق نیست. زن می تواند هم در طول زندگی مشترک و هم در زمان درخواست طلاق، برای کارهایی که با شرایط فوق انجام داده است، اجرت المثل مطالبه کند. با این حال، از آنجا که معمولاً در زمان اختلاف و جدایی، مسائل مالی مطرح می شود، مطالبه اجرت المثل اغلب همزمان با دعوای طلاق صورت می گیرد. در حقیقت، دادگاه در صورتی که پرونده طلاق در جریان باشد، می تواند به صورت همزمان به خواسته اجرت المثل نیز رسیدگی کند.

۲.۴. شرایط دریافت اجرت المثل زن در عقد موقت (صیغه)

در مورد اجرت المثل در عقد موقت (صیغه)، وضعیت کمی متفاوت است. در عقد موقت، در صورتی که زن کارهایی را خارج از وظایف زناشویی و به دستور مرد انجام داده و قصد تبرع نیز نداشته باشد، می تواند اجرت المثل مطالبه کند. اما از آنجا که در عقد موقت، معمولاً به جز مهریه، نفقه به زن تعلق نمی گیرد (مگر اینکه در عقد شرط شده باشد)، اثبات شرایط اجرت المثل در این نوع عقد ممکن است پیچیدگی های بیشتری داشته باشد و نیاز به بررسی دقیق تر توافقات و شروط ضمن عقد دارد.

۳. قانون جدید اجرت المثل زن: اصل بر عدم تبرع

یکی از مهم ترین تحولات در زمینه اجرت المثل ایام زوجیت، تغییر رویکرد قانونی در خصوص شرط عدم قصد تبرع است که با هدف تسهیل مطالبه حقوق زنان صورت گرفته است.

۳.۱. چالش های اثبات عدم تبرع در گذشته

همانطور که پیش تر اشاره شد، در گذشته، اثبات اینکه زن کارهای منزل را با قصد تبرع (مجانی انجام دادن) انجام نداده است، بر عهده خود او بود. این امر در عمل مشکلات فراوانی ایجاد می کرد. از آنجا که روابط خانوادگی بر پایه عواطف و محبت بنا شده و معمولاً کارهای منزل بدون هیچگونه صحبت یا توافق قبلی در مورد دریافت دستمزد انجام می شد، اثبات «عدم قصد تبرع» برای زن بسیار دشوار بود. نتیجه این بود که بسیاری از دعاوی اجرت المثل، به دلیل عدم توانایی زوجه در اثبات این شرط، از سوی دادگاه رد می شد.

۳.۲. تغییر رویکرد قانونی با طرح معاونت رئیس جمهور

با درک این چالش ها و به منظور حمایت بیشتر از حقوق زنان، طرحی توسط معاونت رئیس جمهور در امور زنان و خانواده ارائه شد که در نهایت منجر به تغییر رویکرد قانونی در این خصوص گشت. به موجب این قانون جدید (که عملاً یک رویه قضایی جدید و تفسیری از قانون است)، «اصل بر عدم تبرع» می باشد. این جمله به این معناست که دیگر نیازی نیست که زن اثبات کند کارهایش را مجانی انجام نداده است؛ بلکه فرض بر این است که او قصد مجانی انجام دادن کارها را نداشته است.

این تغییر، بار اثبات دعوا را از دوش زن برداشته و بر عهده مرد قرار می دهد. یعنی، در حال حاضر، اگر زوج ادعا کند که همسرش قصد تبرع داشته و کارهای منزل را به صورت رایگان انجام داده است، این مرد است که باید با ارائه دلیل و مدرک (مانند شهادت، اقرار زن، یا شواهد دیگر) این موضوع را در دادگاه اثبات کند.

۳.۳. تأثیر قانون جدید بر روند دادرسی و حقوق زنان

تغییر رویکرد از «اصل بر تبرع» به «اصل بر عدم تبرع» تأثیر بسیار چشمگیری بر روند دادرسی و حقوق زنان داشته است:

• آسان تر شدن مطالبه اجرت المثل: با این تغییر، زنان بسیار آسان تر می توانند اجرت المثل ایام زوجیت خود را مطالبه کنند، زیرا بخش عمده ای از دشواری اثبات دعوا از بین رفته است.
• حمایت بیشتر از حقوق زنان: این قانون جدید به رسمیت شناختن زحمات بی شمار زنان در کانون خانواده کمک می کند و از تضییع حقوق آن ها جلوگیری به عمل می آورد.
• انتقال بار اثبات: همانطور که گفته شد، بار اثبات قصد تبرع از زن به مرد منتقل شده است، که این امر به نفع زوجه خواهد بود.

این تحول قانونی، گام مهمی در جهت برقراری عدالت و انصاف در روابط مالی زوجین و تقویت جایگاه حقوقی زنان در خانواده محسوب می شود.

۴. نحوه مطالبه و مراحل دریافت اجرت المثل (گام به گام)

برای مطالبه و دریافت اجرت المثل، چه ایام زوجیت و چه سایر انواع آن، باید مراحل قانونی مشخصی در دادگاه طی شود. آگاهی از این مراحل به شما کمک می کند تا پرونده خود را به درستی پیش ببرید.

۴.۱. تنظیم و ثبت دادخواست

اولین گام برای مطالبه اجرت المثل، تنظیم و ثبت دادخواست است. خواهان (معمولاً زوجه) باید با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دادخواست خود را با دقت تنظیم و ثبت کند. در دادخواست باید اطلاعات زیر به صورت کامل و دقیق درج شود:

• مشخصات کامل خواهان (زن) و خوانده (مرد)
• خواسته (مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت یا نوع دیگر اجرت المثل)
• توضیح کامل در مورد مدت زمان و نوع کارهایی که انجام شده و مبنای مطالبه (مثلاً اشاره به تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی برای اجرت المثل ایام زوجیت)
• پیوست کردن مدارک لازم (مانند عقدنامه، شناسنامه، کارت ملی و هرگونه مدرک دال بر انجام کار یا عدم تبرع)

تنظیم دقیق دادخواست اهمیت زیادی دارد، زیرا مبنای رسیدگی دادگاه خواهد بود. بهتر است برای تنظیم دادخواست از مشاوره یک وکیل متخصص بهره برد.

۴.۲. ارجاع پرونده به دادگاه خانواده و تعیین وقت رسیدگی

پس از ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، پرونده به شعبه مربوطه در دادگاه خانواده (یا دادگاه عمومی حقوقی بسته به نوع اجرت المثل) ارجاع داده می شود. دادگاه پس از بررسی اولیه، وقت رسیدگی تعیین کرده و به طرفین دعوا (خواهان و خوانده) ابلاغ می کند. طرفین موظفند در جلسه دادرسی حاضر شده و دفاعیات و ادله خود را ارائه دهند.

۴.۳. نقش کارشناس رسمی دادگستری در تعیین اجرت المثل

در صورتی که زوجین در مورد مبلغ اجرت المثل به توافق نرسند، دادگاه خانواده معمولاً با صدور «قرار ارجاع امر به کارشناسی»، تعیین میزان اجرت المثل را به یک کارشناس رسمی دادگستری متخصص واگذار می کند. کارشناس وظیفه دارد با بررسی دقیق شرایط و عوامل مؤثر، مبلغ اجرت المثل را تعیین و گزارش خود را به دادگاه ارائه دهد.

عوامل موثر در محاسبه اجرت المثل توسط کارشناس:

کارشناس رسمی دادگستری در تعیین اجرت المثل ایام زوجیت، عوامل متعددی را در نظر می گیرد که مهمترین آن ها عبارتند از:

• مدت زمان زندگی مشترک: هرچه مدت زمان زندگی مشترک طولانی تر باشد و زن در این مدت به انجام امور منزل پرداخته باشد، مبلغ اجرت المثل نیز می تواند بیشتر باشد.
• عرف جامعه و نرخ های رایج برای کارهای مشابه: کارشناس به نرخ دستمزد کارهای خانه داری، آشپزی، پرستاری و نظافت در جامعه و در همان منطقه و زمان، توجه می کند.
• تحصیلات، شأن خانوادگی و اجتماعی زوجه: میزان تحصیلات و جایگاه اجتماعی زن نیز می تواند در تعیین مبلغ اجرت المثل مؤثر باشد. مثلاً ممکن است برای یک زن با تحصیلات عالی یا جایگاه اجتماعی خاص، اجرت المثل بیشتری در نظر گرفته شود.
• تعداد فرزندان: نگهداری و تربیت فرزندان، به خصوص در تعداد بالا، بار کاری بیشتری برای زن ایجاد می کند که این عامل نیز در محاسبه تأثیرگذار است.
• شرایط اقلیمی و منطقه زندگی: شرایط خاص زندگی، مانند زندگی در مناطق روستایی یا شهری، خانه های بزرگ یا کوچک، و سبک زندگی خاص خانواده نیز می تواند در میزان کار انجام شده و در نهایت، در تعیین اجرت المثل اثرگذار باشد.

حق اعتراض به نظریه کارشناسی: پس از ارائه نظریه کارشناس به دادگاه، این نظریه به طرفین ابلاغ می شود. هر یک از طرفین (خواهان یا خوانده) در مهلت قانونی (معمولاً یک هفته) می توانند به نظریه کارشناسی اعتراض کنند. در صورت اعتراض موجه، دادگاه می تواند موضوع را به هیئت کارشناسی (معمولاً سه نفره) ارجاع دهد تا نظر کارشناسی مجدداً بررسی شود.

۴.۴. صدور رأی و مراحل اجرای آن

پس از طی مراحل فوق و بررسی دفاعیات طرفین و نظریه های کارشناسی، دادگاه رأی بدوی خود را صادر می کند. اگر یکی از طرفین به این رأی اعتراض داشته باشد، می تواند در مهلت قانونی (۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رأی) درخواست تجدیدنظرخواهی کند و پرونده به دادگاه تجدیدنظر استان ارجاع می شود. پس از تأیید رأی در دادگاه تجدیدنظر و قطعی شدن آن، اگر زوج مبلغ اجرت المثل را پرداخت نکند، زوجه می تواند با مراجعه به واحد «اجرای احکام» دادگستری، برای اجرای حکم و وصول مطالبات خود اقدام نماید.

۴.۵. امکان پرداخت قسطی اجرت المثل و درخواست اعسار از سوی زوج

در صورتی که زوج توانایی مالی کافی برای پرداخت یکباره مبلغ اجرت المثل را نداشته باشد، می تواند همزمان با رسیدگی به پرونده اجرت المثل، یا حتی پس از صدور حکم قطعی، دادخواست «اعسار از پرداخت اجرت المثل» را به دادگاه ارائه دهد. دادگاه با بررسی وضعیت مالی زوج و ادله ارائه شده، می تواند حکم به تقسیط اجرت المثل صادر کند. در این صورت، زوج باید مبلغ را به صورت اقساط و طبق نظر دادگاه پرداخت نماید.

۴.۶. مدارک لازم برای مطالبه اجرت المثل

برای مطالبه اجرت المثل، لازم است مدارک زیر به دادخواست پیوست شود:

• عقدنامه رسمی ازدواج
• شناسنامه و کارت ملی خواهان (زوجه)
• شناسنامه و کارت ملی خوانده (زوج)
• هرگونه مدرکی که دال بر انجام کارهای منزل توسط زوجه باشد (در صورت وجود، مثلاً شهادت شهود)
• در صورت طلاق، حکم طلاق یا گواهی عدم امکان سازش

۵. دادگاه صالح برای رسیدگی به دعاوی اجرت المثل

انتخاب دادگاه صالح برای طرح دعوای اجرت المثل، یکی از مراحل مهم در فرآیند دادرسی است. دادگاه صالح برای رسیدگی به این دعاوی، بسته به نوع اجرت المثل و مبلغ خواسته، متفاوت است.

۵.۱. بر اساس مبلغ خواسته

صلاحیت دادگاه بر اساس مبلغ خواسته (خواسته مالی) تعیین می شود:

• شورای حل اختلاف: اگر مبلغ اجرت المثل مورد مطالبه تا میزان مشخصی (مثلاً تا بیست میلیون تومان یا بر اساس آخرین مصوبات) باشد، رسیدگی به آن در صلاحیت شورای حل اختلاف خواهد بود.
• دادگاه خانواده: در صورتی که مبلغ اجرت المثل مورد مطالبه بیش از حد نصاب شورای حل اختلاف باشد، پرونده در دادگاه خانواده (برای اجرت المثل ایام زوجیت) یا دادگاه عمومی حقوقی (برای سایر انواع اجرت المثل) رسیدگی خواهد شد.

۵.۲. بر اساس نوع اجرت المثل

نوع اجرت المثل نیز در تعیین دادگاه صالح مؤثر است:

• اجرت المثل ایام زوجیت: دعاوی مربوط به اجرت المثل کارهای انجام شده توسط زن در منزل همسر، به دلیل ماهیت خانوادگی آن، در صلاحیت دادگاه خانواده است.
• اجرت المثل املاک و مستغلات یا سایر اموال: اگر اجرت المثل مربوط به استفاده غیرمجاز از ملک، زمین، خودرو یا سایر اموال باشد، رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه عمومی حقوقی است.

۵.۳. محل اقامت خوانده

به طور کلی، در دعاوی حقوقی از جمله مطالبه اجرت المثل، دادگاه محل اقامت خوانده (فردی که از او مطالبه می شود) صالح به رسیدگی است. بنابراین، دادخواست باید در دادگاهی که خوانده در حوزه قضایی آن اقامت دارد، ثبت شود. مگر در مواردی که قانون استثنایی قائل شده باشد.

۶. راه های قانونی فرار از اجرت المثل (از دیدگاه زوج)

از دیدگاه زوج، در برخی موارد امکان قانونی برای مقابله با دعوای مطالبه اجرت المثل یا کاهش میزان آن وجود دارد. این راه ها عمدتاً بر اساس اثبات عدم وجود یکی از شرایط سه گانه تعلق اجرت المثل بنا شده اند.

۶.۱. اثبات قصد تبرع زوجه در دادگاه

همانطور که در بخش قانون جدید اجرت المثل اشاره شد، با تغییر رویه قضایی، اکنون «اصل بر عدم تبرع» است و بار اثبات قصد تبرع بر عهده زوج قرار گرفته است. با این حال، اگر زوج بتواند با ارائه ادله قوی به دادگاه ثابت کند که زوجه با «قصد تبرع» (رایگان انجام دادن) کارهای مورد ادعا را انجام داده است، می تواند از پرداخت اجرت المثل معاف شود. این ادله می تواند شامل موارد زیر باشد:

• اقرار خود زوجه: اگر زوجه در جلسات دادرسی یا به هر نحو دیگری اقرار کند که قصد مجانی انجام دادن کارها را داشته است.
• شهادت شهود: افرادی که شاهد بوده اند زن کارهای منزل را با نیت خیرخواهانه و بدون انتظار مالی انجام داده است.
• قرائن و امارات قوی: شرایط خاص زندگی یا توافقات ضمنی که به وضوح نشان دهنده قصد تبرع زوجه باشد.

البته باید توجه داشت که اثبات این موضوع، به ویژه پس از قانون جدید، بسیار دشوار است و نیاز به مدارک و شواهد محکمه پسند دارد.

۶.۲. توافق با زوجه

یکی از راه های قانونی و البته متداول برای حل و فصل مسائل مالی، از جمله اجرت المثل، توافق بین زوجین است. زوج می تواند با زوجه در مورد اجرت المثل به توافق برسد. این توافق می تواند به اشکال مختلفی صورت گیرد، مثلاً:

• بخشش اجرت المثل در ازای دریافت حقی دیگر: برای مثال، زوج می تواند در ازای بخشیدن اجرت المثل توسط زوجه، حق طلاق، حضانت فرزندان، یا بخشش قسمتی از مهریه را به او واگذار کند. این توافقات معمولاً در قالب صلح نامه یا در صورتجلسه دادگاه ثبت و رسمی می شوند.
• توافق بر پرداخت مبلغی کمتر از اجرت المثل واقعی: زوجین می توانند بر سر مبلغ مشخصی کمتر از آنچه کارشناس تعیین خواهد کرد، توافق کنند تا از روند طولانی و هزینه بر دادرسی جلوگیری شود.

۶.۳. اثبات عدم دستور زوج یا عدم انجام کارها

زوج همچنین می تواند با ارائه دلایل و مدارک به دادگاه ثابت کند که:

• کارهای مورد ادعا توسط زوجه انجام نشده است: برای مثال، اگر زوج ثابت کند که امور منزل توسط خدمتکار انجام می شده یا زوجه برای مدت طولانی در منزل حضور نداشته است.
• کارهای انجام شده بدون دستور زوج بوده است: اگر زوج بتواند اثبات کند که هیچ درخواستی (صریح یا ضمنی) برای انجام آن کارها از همسرش نداشته است.

در هر صورت، دفاع در برابر دعوای اجرت المثل نیاز به آگاهی حقوقی و ارائه مستندات قوی دارد. مشاوره با یک وکیل متخصص می تواند در این زمینه بسیار کمک کننده باشد.

۷. سوالات متداول درباره اجرت المثل

آیا اجرت المثل به نرخ روز محاسبه می شود؟

بله، اجرت المثل بر اساس نرخ روز محاسبه می شود. کارشناس رسمی دادگستری با توجه به زمان انجام کارها و عرف جامعه در همان دوره، ارزش ریالی خدمات را تعیین می کند.

مدت زمان تقریبی پیگیری و دریافت اجرت المثل چقدر است؟

مدت زمان پیگیری و دریافت اجرت المثل به عوامل متعددی از جمله حجم پرونده در دادگاه، همکاری طرفین، و پیچیدگی موضوع کارشناسی بستگی دارد. این فرآیند می تواند از چند ماه تا بیش از یک سال به طول بینجامد.

آیا اجرت المثل همیشه به پول نقد پرداخت می شود یا امکان توافق بر مال دیگر هست؟

دادگاه معمولاً میزان اجرت المثل را به صورت ریالی تعیین می کند. اما طرفین می توانند با توافق یکدیگر، مالی (مانند ملک، خودرو یا بخشی از مهریه) را در ازای مبلغ اجرت المثل تهاتر یا صلح کنند.

هزینه های دادرسی و کارشناسی اجرت المثل بر عهده چه کسی است؟

هزینه های دادرسی و کارشناسی در ابتدا توسط خواهان پرداخت می شود. اما در نهایت و پس از صدور حکم، این هزینه ها معمولاً بر عهده طرفی گذاشته می شود که در دعوا محکوم شده است.

آیا ابزاری برای محاسبه آنلاین اجرت المثل وجود دارد؟

خیر، به دلیل پیچیدگی و تنوع عوامل مؤثر در محاسبه اجرت المثل (مانند عرف، شان زوجه، منطقه و…) ابزار آنلاین دقیقی برای محاسبه آن وجود ندارد. تعیین مبلغ دقیق توسط کارشناس رسمی دادگستری و با بررسی جزئیات هر پرونده صورت می گیرد.

آیا اجرت المثل زن بعد از فوت شوهر قابل مطالبه است؟

بله، در صورتی که شرایط دریافت اجرت المثل (عدم تبرع، دستور زوج و عدم تکلیف شرعی) وجود داشته باشد، زن می تواند پس از فوت شوهر نیز اجرت المثل ایام زوجیت خود را از ورثه متوفی مطالبه کند. این حق، جزء دیون متوفی محسوب می شود.

حداکثر و حداقل مبلغ اجرت المثل چقدر است؟

هیچ سقف یا حداقل مشخصی برای مبلغ اجرت المثل در قانون تعیین نشده است. این مبلغ به طور کامل توسط کارشناس رسمی دادگستری و بر اساس عواملی که پیش تر ذکر شد، تعیین می شود و برای هر پرونده ای متفاوت است.

چه مواردی باعث رد شدن دعوای اجرت المثل می شود؟

دعوای اجرت المثل در موارد زیر ممکن است رد شود:

• عدم اثبات یکی از سه شرط اصلی (عدم تکلیف شرعی، دستور زوج، عدم قصد تبرع – البته پس از قانون جدید، بار اثبات تبرع بر عهده زوج است).
• عدم ارائه مدارک و مستندات کافی توسط خواهان.
• اثبات توافق قبلی برای عدم دریافت اجرت المثل.

نتیجه گیری

درک عمیق «شرایط دریافت اجرت المثل» برای هر فردی که درگیر مسائل حقوق خانواده یا سایر دعاوی مالی مشابه است، ضروری به نظر می رسد. اجرت المثل، به ویژه اجرت المثل ایام زوجیت، یک حق قانونی مهم است که به رسمیت شناختن و جبران زحماتی می پردازد که بدون تکلیف شرعی یا توافق قبلی انجام شده اند. از تعریف اولیه این مفهوم در قانون مدنی گرفته تا تفاوت آن با مفاهیم مشابه نظیر نفقه و مهریه، و سپس بررسی دقیق شروط سه گانه اصلی آن و تأثیرات قانون جدید که اصل را بر عدم تبرع گذاشته، همگی ابعادی از این پیچیدگی حقوقی را نشان می دهند.

روند مطالبه اجرت المثل، یک فرآیند گام به گام قضایی است که از تنظیم دادخواست و ارجاع به دادگاه آغاز شده و با نقش محوری کارشناس رسمی دادگستری در تعیین مبلغ و نهایتاً صدور رأی و اجرای آن، به پایان می رسد. در این مسیر، آگاهی از دادگاه صالح، مدارک لازم، و حتی راهکارهای قانونی که زوج می تواند برای دفاع از خود به کار گیرد، به طرفین کمک می کند تا با دیدی بازتر و مجهزتر به اطلاعات، در این دعاوی حضور یابند. با توجه به پیچیدگی های حقوقی و فنی این دعاوی، همواره توصیه می شود برای پیگیری و دفاع از حقوق خود، از مشاوره وکلای متخصص در زمینه حقوق خانواده و دعاوی اجرت المثل بهره مند شوید تا بهترین نتیجه ممکن حاصل گردد.