تقسیط مهریه چگونه است؟ راهنمای جامع اعسار، مراحل و محاسبه اقساط مهریه (آپدیت 1404)

تقسیط مهریه راهکاری قانونی است که به زوجی که توانایی پرداخت یکجای مهریه را ندارد، این امکان را می دهد تا دین خود را به صورت اقساط پرداخت کند و از فشارهای مالی و عواقب قانونی جلوگیری نماید. این فرآیند با دادخواست اعسار آغاز می شود.

پرداخت مهریه، که ریشه در سنت ها و قوانین شرعی و عرفی جامعه ما دارد، همواره یکی از نقاط کانونی در پیوندهای زناشویی و گاهی در گسست آن ها بوده است. این تعهد مالی، که معمولاً به صورت عندالمطالبه در عقدنامه قید می شود، در مواقعی می تواند بار سنگینی بر دوش زوج باشد، به ویژه با نوسانات اقتصادی و افزایش ارزش مهریه های رایج. بسیاری از زوجین، به دلایل مختلف، در زمان مطالبه مهریه با چالش عدم توانایی پرداخت آن به صورت یکجا مواجه می شوند. در چنین شرایطی، قانون راهکاری تحت عنوان «تقسیط مهریه» یا «اعسار از پرداخت مهریه» را پیش بینی کرده است تا هم حقوق زوجه تضییع نشود و هم زوج از عواقب سنگین ناشی از عدم پرداخت رهایی یابد. این فرآیند، گرچه قانونی و شفاف است، اما پیچیدگی های خاص خود را دارد و نیازمند آگاهی کامل از تمامی مراحل، شرایط و تبعات حقوقی آن است. در این راهنمای جامع، با هدف روشن ساختن تمامی ابعاد این موضوع، به تفصیل به بررسی تقسیط مهریه، از تعاریف و مفاهیم کلیدی گرفته تا مراحل عملی در دادگاه، عوامل مؤثر بر تعیین اقساط، سناریوهای خاص و مجازات های عدم پرداخت، می پردازیم. امید است این مقاله، نوری باشد بر مسیر پر پیچ و خم حقوقی مهریه برای تمامی دست اندرکاران این حوزه، از زوجین تا وکلا و مشاوران حقوقی.

1. تقسیط مهریه چیست؟ تعاریف و مفاهیم کلیدی

برای درک عمیق تر فرآیند تقسیط مهریه، ابتدا لازم است با مفاهیم پایه ای و تعاریف حقوقی مرتبط با آن آشنا شویم. این آشنایی، به زوجین کمک می کند تا با دیدی بازتر و آگاهی بیشتر، گام های خود را در این مسیر بردارند.

1.1. مهریه در قانون ایران: انواع مهریه (عندالمطالبه، عندالاستطاعه) و تفاوت آن ها

مهریه، مالی است که به موجب عقد ازدواج، زوج متعهد به پرداخت آن به زوجه می شود. این تعهد، یکی از مهم ترین حقوق مالی زن در عقد دائم محسوب می گردد و می تواند شامل هر چیزی باشد که دارای ارزش مالی و شرعی است؛ از سکه طلا، طلا، وجه نقد، اموال منقول (مانند خودرو) تا اموال غیرمنقول (مانند ملک). در قانون ایران، مهریه به دو دسته اصلی تقسیم می شود:

• مهریه عندالمطالبه: بخش عمده مهریه ها در ایران از این نوع است. به این معنا که زوجه می تواند هر زمان که اراده کند و بخواهد، مهریه خود را از همسرش مطالبه کند و زوج نیز مکلف به پرداخت فوری آن است. حتی اگر زندگی مشترک در جریان باشد و اختلافی نیز وجود نداشته باشد، زن حق دارد مهریه عندالمطالبه خود را مطالبه کند.
• مهریه عندالاستطاعه: در این نوع مهریه، پرداخت مهریه منوط به استطاعت مالی زوج است. به عبارت دیگر، زن تنها زمانی می تواند مهریه خود را مطالبه کند که ثابت شود همسرش توانایی مالی لازم برای پرداخت آن را دارد. اثبات استطاعت مالی زوج در این موارد بر عهده زوجه است. این نوع مهریه، کمتر رایج است و معمولاً با توافق زوجین در عقدنامه قید می شود.

این تفاوت بنیادین در نوع مهریه، بر مراحل و شرایط مطالبه و تقسیط آن تأثیر مستقیم دارد. در مهریه عندالمطالبه، فرض بر توانایی پرداخت فوری است و زوج باید عدم توانایی خود را اثبات کند، در حالی که در عندالاستطاعه، بار اثبات تمکن مالی بر عهده زوجه است.

1.2. مفهوم تقسیط (قسط بندی) مهریه: شرایط قانونی و هدف از آن

تقسیط مهریه به این معناست که دادگاه، پس از بررسی وضعیت مالی زوج و احراز عدم توانایی وی در پرداخت یکجای مهریه، حکم به پرداخت آن به صورت بخش بخش و در بازه های زمانی مشخص (مانند ماهانه یا دوره ای) صادر می کند. هدف اصلی از تقسیط، ایجاد راهکاری عملی و عادلانه برای زوجینی است که با چالش پرداخت مهریه مواجه هستند. این راهکار به زوج امکان می دهد تا با فشار مالی کمتری، به تعهد قانونی خود عمل کند و از سوی دیگر، زوجه نیز به تدریج به حق قانونی خود دست یابد، بدون آنکه نیاز به اقدامات قهری مانند حبس زوج باشد. این تدبیر قانونی، در واقع تلاشی است برای حفظ کرامت انسانی هر دو طرف و کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از اختلافات خانوادگی.

1.3. اعسار از پرداخت مهریه: تعریف حقوقی اعسار، ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی و اهمیت آن

مفهوم «اعسار» در حقوق، به معنای عدم توانایی فرد در پرداخت دیون و بدهی های خود است. وقتی از «اعسار از پرداخت مهریه» صحبت می شود، منظور این است که زوج، محکوم به پرداخت مهریه شده اما قادر به پرداخت یکجای آن نیست و اموال کافی به جز مستثنیات دین (اموالی که قانوناً از توقیف معاف هستند، مانند منزل مسکونی مورد نیاز، اثاثیه ضروری، ابزار کار) در اختیار ندارد.
ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مصوب سال 1394، صراحتاً به این موضوع می پردازد و بیان می کند: اگر محکوم علیه (زوج) ظرف مدت سی روز از تاریخ ابلاغ اجراییه، محکوم به (مهریه) را نپردازد و یا با رضایت محکوم له (زوجه) ترتیبی برای پرداخت آن ندهد، دادخواست اعسار خود را تقدیم کند، در غیر این صورت، به تقاضای محکوم له و به دستور دادگاه، تا زمان پرداخت محکوم به یا اثبات اعسار، بازداشت می شود.
این ماده، اهمیت دادخواست اعسار را به وضوح نشان می دهد. اگر زوج در مهلت قانونی دادخواست اعسار ندهد یا اعسار او پذیرفته نشود و مهریه را نیز نپردازد، با خطر بازداشت مواجه خواهد شد. بنابراین، اعسار از پرداخت مهریه، نه تنها یک راهکار حقوقی، بلکه یک فرصت برای زوج است تا وضعیت مالی خود را به دادگاه اعلام کرده و از تبعات سنگین عدم پرداخت جلوگیری کند.

1.4. تفاوت تقسیط و اعسار

گرچه این دو اصطلاح اغلب در کنار هم به کار می روند، اما تفاوت ظریفی میان آن ها وجود دارد:
اعسار، به معنای «ناتوانی مالی» است؛ یعنی وضعیتی که زوج در آن قرار دارد و قادر به پرداخت فوری مهریه نیست.
تقسیط، نتیجه و حکم دادگاه است که پس از اثبات اعسار زوج صادر می شود. به عبارت دیگر، دادگاه با پذیرش اعسار زوج، حکم به «تقسیط» مهریه می دهد.
پس، اعسار یک «شرط» است و تقسیط یک «حکم» یا «راهکار». زوج ابتدا باید اعسار خود را ثابت کند تا دادگاه حکم به تقسیط مهریه دهد. در این فرآیند، زوجه نیز می تواند به ادعای اعسار همسرش اعتراض کند و تلاش کند تا تمکن مالی او را به دادگاه ثابت کند.

2. شرایط درخواست اعسار از پرداخت مهریه (از سوی زوج)

زمانی که زوجه مهریه خود را مطالبه می کند و حکم به پرداخت آن صادر می شود، زوج فرصت دارد تا در صورت عدم توانایی مالی، دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را تقدیم دادگاه کند. این مرحله، حیاتی و نیازمند رعایت دقیق شرایط و مهلت های قانونی است.

2.1. شرایط کلی: عدم توانایی پرداخت یکجای مهریه

شرط اصلی و بنیادی برای درخواست اعسار، این است که زوج واقعاً قادر به پرداخت یکجای کل مهریه نباشد. این عدم توانایی باید حقیقی باشد و نه صرفاً به دلیل عدم تمایل به پرداخت. دادگاه به دقت وضعیت مالی و دارایی های زوج را بررسی می کند تا از صحت ادعای اعسار اطمینان یابد. دارایی هایی که جزء مستثنیات دین محسوب می شوند (مثل خانه مسکونی مورد نیاز، ابزار کار، و اثاثیه ضروری زندگی)، در این بررسی ها به حساب نمی آیند و نباید تصور شود که وجود این موارد، مانع از اعسار است. در واقع، هدف این است که زندگی حداقلی زوج مختل نشود.

2.2. مهلت قانونی برای ارائه دادخواست اعسار

زمان بندی در ارائه دادخواست اعسار بسیار مهم است. زوج پس از ابلاغ اجراییه یا حکم قطعی دادگاه مبنی بر پرداخت مهریه، 20 روز فرصت دارد تا دادخواست اعسار خود را به دادگاه تقدیم کند. ارائه این دادخواست در مهلت مقرر، از بازداشت احتمالی زوج جلوگیری می کند. در صورتی که این مهلت از دست برود و زوج در دادگاه حضور نیابد یا نتواند اعسار خود را ثابت کند، ممکن است با حکم جلب مواجه شود. بنابراین، توجه به این مهلت قانونی، یکی از اولین و مهم ترین گام ها در این مسیر است.

2.3. مدارک لازم برای دادخواست اعسار

جمع آوری و ارائه مدارک کامل و دقیق، نقش بسزایی در اثبات اعسار دارد. این مدارک، به دادگاه کمک می کنند تا تصویری روشن از وضعیت مالی زوج پیدا کند. از مهمترین مدارک می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دادنامه محکومیت: کپی برابر اصل دادنامه ای که زوج را به پرداخت مهریه محکوم کرده است.
• استشهادیه (شهادت کتبی دو نفر): این استشهادیه باید توسط دو نفر شاهد عاقل، بالغ، عادل و آشنا به وضعیت مالی و معیشت زوج، امضا شود. شهود باید به این نکته تصریح کنند که از وضعیت مالی زوج اطلاع کافی دارند و می دانند که او به جز مستثنیات دین، مال دیگری برای پرداخت مهریه ندارد.
• صورت کلیه اموال: فهرستی کامل و دقیق از تمامی اموال منقول و غیرمنقول (خودرو، سهام، حساب های بانکی، زمین، ملک و…) که زوج در حال حاضر یا طی یک سال گذشته داشته است. این لیست باید شامل میزان وجوه نقد در کلیه حساب های بانکی و فهرست کلیه نقل و انتقالات اموال در یک سال گذشته باشد.
• مدارک مربوط به شغل و درآمد: مانند فیش حقوقی (برای کارمندان)، گواهی از محل کار، گواهی بیکاری (در صورت بیکار بودن)، پروانه کسب (برای مشاغل آزاد) یا مدارک مربوط به میزان سود و زیان (برای تجار).
• مدارک مربوط به هزینه ها و بدهی ها: شامل اجاره نامه، فیش قبوض، مدارک وام های بانکی، بدهی به اشخاص دیگر، فاکتورهای هزینه های درمانی خاص یا نفقه فرزندان.
• گزارش گردش حساب بانکی: معمولاً برای یک سال گذشته، جهت بررسی تراکنش های مالی زوج.
• کارت ملی و شناسنامه زوج.

2.4. راهکارهای اثبات عدم تمکن مالی

اثبات عدم تمکن مالی، نیازمند ارائه شواهد و مدارک مستدل و قانع کننده است. دادگاه صرفاً به ادعای زوج اکتفا نمی کند و به دنبال مستندات محکمی است.

2.4.1. نقش شهود

شهود نقش بسیار مهمی در اثبات اعسار دارند. این افراد باید نه تنها به وضعیت مالی زوج اشراف کامل داشته باشند، بلکه از نظر دادگاه نیز معتبر و قابل اعتماد باشند. شهود باید در دادگاه حاضر شده و شهادت کتبی و شفاهی خود را در مورد عدم توانایی مالی زوج برای پرداخت یکجای مهریه ارائه دهند. نکته کلیدی این است که شهود باید به گونه ای با زوج ارتباط داشته باشند که بتوانند جزئیات وضعیت معیشتی او را تأیید کنند (مثلاً همکار، همسایه نزدیک یا خویشاوند آگاه).

2.4.2. ارائه اسناد و مدارک مالی

همان طور که پیشتر ذکر شد، فیش حقوقی، گواهی بیکاری، مدارک وام و بدهی، قرارداد اجاره و فاکتورهای هزینه های ضروری، همگی می توانند به دادگاه در درک وضعیت مالی زوج کمک کنند. هرچه این مدارک کامل تر و مستندتر باشند، شانس پذیرش اعسار بیشتر خواهد بود.

2.4.3. اثبات عدم دارایی

یکی از مهمترین گام ها در اثبات اعسار، نشان دادن این است که زوج به جز مستثنیات دین، اموال دیگری برای پرداخت مهریه ندارد. این امر معمولاً از طریق استعلام از مراجع مختلف انجام می شود:

• سازمان ثبت اسناد و املاک: برای اطمینان از عدم وجود ملک به نام زوج.
• پلیس راهور: برای استعلام خودرو.
• بانک مرکزی: برای بررسی حساب های بانکی و سپرده ها.
• شرکت سپرده گذاری مرکزی (بورس): برای سهام و اوراق بهادار.

این استعلام ها توسط دادگاه انجام می شود، اما ارائه اطلاعات دقیق و همکاری کامل از سوی زوج در این خصوص، فرآیند را تسهیل می کند.

2.5. موارد خاص: اعسار برای تجار (ورشکستگی)

نکته مهم این است که دادخواست اعسار از پرداخت مهریه، مخصوص افراد عادی است. اگر زوج تاجر باشد (یعنی شغل اصلی او تجارت باشد و معاملات تجاری انجام دهد)، در صورت عدم توانایی مالی برای پرداخت دیون خود، نمی تواند دادخواست اعسار دهد. در این موارد، قانونگذار راهکار «اعلام ورشکستگی» را پیش بینی کرده است. تاجر معسر باید به جای دادخواست اعسار، دادخواست ورشکستگی خود را به دادگاه عمومی تقدیم کند. این تفاوت حقوقی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و عدم رعایت آن می تواند به رد دادخواست و طولانی شدن فرآیند حقوقی منجر شود.

3. مراحل گام به گام تقسیط مهریه در دادگاه

فرآیند تقسیط مهریه، یک مسیر حقوقی مرحله ای است که هم برای زوجه و هم برای زوج، اهمیت دارد. درک این مراحل، به زوجین کمک می کند تا با آگاهی از روند کار، آمادگی لازم را داشته باشند و حقوق خود را پیگیری کنند.

3.1. مطالبه مهریه توسط زوجه

این مسیر معمولاً با مطالبه مهریه توسط زوجه آغاز می شود. زن برای مطالبه مهریه می تواند از دو طریق اقدام کند:

• از طریق اداره ثبت: زوجه با مراجعه به دفتر ازدواجی که عقد در آن ثبت شده، تقاضای صدور اجراییه برای مهریه می کند. اداره ثبت، اجراییه را به زوج ابلاغ کرده و به او 10 روز مهلت می دهد تا مهریه را پرداخت کند یا اموال خود را معرفی کند. در صورتی که زوج در این مدت اقدام نکند، زوجه می تواند درخواست توقیف اموال او را از اداره ثبت داشته باشد.
• از طریق دادگاه خانواده: زوجه می تواند مستقیماً با تقدیم دادخواست مطالبه مهریه به دادگاه خانواده، این حق خود را پیگیری کند. این مسیر معمولاً زمانی انتخاب می شود که مهریه عندالاستطاعه باشد یا زوجه بخواهد همزمان با مهریه، سایر حقوق مالی خود (مانند نفقه) را نیز مطالبه کند.

بسیاری از اوقات، ابتدا از طریق اداره ثبت اقدام می شود و در صورت عدم وصول مهریه یا عدم وجود اموال قابل توقیف، موضوع به دادگاه ارجاع داده می شود.

3.2. حکم اولیه دادگاه

پس از مطالبه مهریه توسط زوجه و رسیدگی دادگاه (اگر از طریق دادگاه باشد)، حکم اولیه دادگاه معمولاً به پرداخت نقدی و یکجای مهریه صادر می شود. در این مرحله، دادگاه فرض را بر توانایی پرداخت زوج می گذارد و این زوج است که باید با ارائه دادخواست اعسار، عدم توانایی خود را ثابت کند. اگر زوج توان پرداخت یکجا را داشته باشد، باید مهریه را بپردازد و در غیر این صورت، وارد مرحله بعدی یعنی درخواست اعسار می شود.

3.3. ارائه دادخواست اعسار توسط زوج

همان طور که پیشتر گفته شد، زوج پس از ابلاغ اجراییه یا حکم قطعی، 20 روز فرصت دارد تا دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را به دادگاه تقدیم کند. این دادخواست باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت شود و به همراه آن، تمامی مدارک لازم برای اثبات عدم تمکن مالی (شامل استشهادیه، صورت اموال، مدارک درآمد و بدهی و…) ارائه گردد. ارائه این دادخواست در مهلت قانونی، به زوج امکان می دهد تا از بازداشت جلوگیری کرده و فرصت اثبات وضعیت مالی خود را در دادگاه به دست آورد.

3.4. رسیدگی دادگاه به درخواست اعسار

پس از ثبت دادخواست اعسار، دادگاه به آن رسیدگی می کند. این مرحله شامل چند گام مهم است:

3.4.1. تعیین وقت رسیدگی: حضور شهود و دفاعیات

دادگاه برای رسیدگی به دادخواست اعسار، وقت تعیین می کند و طرفین (زوج و زوجه) را برای حضور در جلسه رسیدگی دعوت می نماید. در این جلسه، زوج باید دلایل و مدارک خود را برای اثبات اعسار ارائه دهد و شهود او نیز باید برای ادای شهادت حاضر شوند. زوجه نیز فرصت دارد تا به ادعای اعسار همسرش اعتراض کند و در صورت امکان، مدارکی دال بر تمکن مالی زوج به دادگاه ارائه دهد.

3.4.2. بررسی مستندات و اظهارات طرفین

قاضی با دقت تمامی مستندات ارائه شده توسط زوج و زوجه را بررسی می کند. این مستندات شامل گزارش استعلام اموال، گردش حساب بانکی، فیش حقوقی، اجاره نامه، گواهی بیکاری و شهادت شهود است. اظهارات شفاهی طرفین در جلسه دادگاه نیز نقش مهمی در تصمیم گیری قاضی ایفا می کند. قاضی تلاش می کند تا با جمع بندی تمامی این اطلاعات، به تصویری واقعی از وضعیت مالی زوج دست یابد.

3.5. صدور رأی تقسیط مهریه

پس از بررسی های لازم، دادگاه رأی خود را صادر می کند. این رأی می تواند به یکی از شکل های زیر باشد:

• پذیرش اعسار و حکم به تقسیط مهریه: در این حالت، دادگاه با توجه به وضعیت مالی زوج، پیش قسط و تعداد و مبلغ اقساط ماهانه یا دوره ای را تعیین می کند. میزان این اقساط باید به گونه ای باشد که زوج قادر به پرداخت آن ها باشد.
• رد درخواست اعسار: اگر زوج نتواند اعسار خود را ثابت کند یا زوجه بتواند تمکن مالی او را اثبات نماید، دادگاه درخواست اعسار را رد می کند و زوج مکلف به پرداخت یکجای مهریه خواهد بود.

3.6. فرآیند اعتراض به رأی تقسیط

رأی صادره از سوی دادگاه بدوی در خصوص تقسیط یا رد اعسار، قابل اعتراض است. هر دو طرف، یعنی هم زوج و هم زوجه، می توانند ظرف 20 روز پس از ابلاغ رأی، نسبت به آن اعتراض کنند:

• اعتراض زوج: اگر زوج معتقد باشد که میزان پیش قسط یا اقساط تعیین شده بیش از توان مالی اوست، می تواند درخواست تجدیدنظر و تعدیل اقساط را به دادگاه تجدیدنظر استان تقدیم کند.
• اعتراض زوجه: اگر زوجه معتقد باشد که همسرش تمکن مالی بیشتری دارد و حکم تقسیط یا میزان اقساط عادلانه نیست، می تواند با ارائه مدارک جدید، نسبت به رأی اعتراض کرده و خواستار تجدیدنظر در آن شود.

پس از ثبت اعتراض، پرونده به دادگاه تجدیدنظر ارجاع داده می شود و این دادگاه پس از بررسی مجدد، رأی نهایی را صادر می کند. این فرآیند، فرصتی برای اطمینان از عدالت و بررسی دقیق تر تمامی جوانب پرونده است.

4. عوامل مؤثر بر تعیین پیش قسط و اقساط مهریه توسط قاضی

تعیین میزان پیش قسط و اقساط مهریه توسط قاضی، یک فرآیند کاملاً تجربی و متأثر از عوامل متعدد است. برخلاف تصور برخی، هیچ فرمول یا قانون ثابت و مشخصی برای محاسبه دقیق این مبالغ وجود ندارد و هر قاضی با توجه به مجموعه شرایط پرونده، تجربه و رویه های قضایی موجود، رأی خود را صادر می کند. با این حال، می توان به عوامل کلیدی اشاره کرد که نقش پررنگی در تصمیم گیری قاضی ایفا می کنند:

4.1. درآمد و وضعیت شغلی زوج

این فاکتور، مهمترین معیار برای قاضی در تعیین توان پرداخت زوج است. جزئیات مرتبط با هر شغل نیز در این تصمیم گیری اثرگذار است:

4.1.1. کارمندان

برای کارمندان، فیش حقوقی، سابقه بیمه، و هرگونه گواهی رسمی از محل کار، ملاک اصلی است. دادگاه می تواند تا یک سوم یا یک چهارم حقوق و مزایای زوج را (بسته به وجود یا عدم وجود فرزند تحت تکفل) بابت اقساط مهریه توقیف کند. معمولاً توقیف یک سوم حقوق برای زوج بدون فرزند و یک چهارم برای زوج دارای فرزند اعمال می شود.

4.1.2. کارگران

در مورد کارگران، دادگاه ممکن است از کارگاه یا محل کار استعلام کند تا از میزان حقوق و شرایط کاری او مطلع شود. در این موارد نیز سعی می شود با توجه به حداقل معیشت کارگر و خانواده اش، میزان اقساط تعیین شود.

4.1.3. مشاغل آزاد

اثبات درآمد برای افرادی که شغل آزاد دارند، پیچیده تر است. در این موارد، گردش حساب بانکی یک سال گذشته، اظهارنامه های مالیاتی (در صورت وجود)، پروانه کسب، فاکتورهای خرید و فروش، و حتی شهادت شهود مطلع، می توانند به قاضی در تخمین درآمد کمک کنند.

4.1.4. مرد بیکار

اگر زوج بیکار باشد و هیچ منبع درآمدی نداشته باشد، دادگاه با چالش بیشتری روبروست. در این شرایط، معمولاً حداقل پیش قسط و اقساط بسیار ناچیزی (مانند سالی یک سکه یا کمتر) تعیین می شود تا هم حق زوجه به رسمیت شناخته شود و هم زوج به دلیل بیکاری، با فشار غیرقابل تحمل مواجه نگردد. گاهی نیز حکم به تأخیر در پرداخت (تنفس) تا زمان اشتغال زوج صادر می شود.

4.2. دارایی ها و اموال زوج

دادگاه علاوه بر درآمد، تمامی دارایی های زوج (به جز مستثنیات دین) را مورد بررسی قرار می دهد. این دارایی ها شامل:

• اموال غیرمنقول: زمین، باغ، ویلا، ملک اضافی (غیر از منزل مسکونی مورد نیاز).
• اموال منقول: خودروهای اضافی (غیر از یک خودروی ضروری برای امرار معاش)، سهام، سپرده های بانکی، طلا و جواهرات، و هر مال باارزش دیگر.

وجود هر یک از این اموال می تواند بر میزان پیش قسط و سرعت پرداخت اقساط تأثیر بگذارد.

4.3. هزینه های زندگی و معیشت زوج

قاضی در تعیین اقساط، به هزینه های ضروری زندگی زوج نیز توجه می کند. این هزینه ها شامل اجاره مسکن، نفقه فرزندان (در صورت وجود)، هزینه های درمانی خاص، و بدهی های ثابت و مستمر (مانند اقساط وام های ضروری) است. دادگاه تلاش می کند تا با در نظر گرفتن این موارد، حکم تقسیط را به گونه ای صادر کند که زوج بتواند از پس هزینه های حداقلی زندگی خود نیز برآید.

4.4. تعداد مهریه

میزان مهریه، به ویژه در مهریه های بالا (بیش از 110 سکه)، نیز در رویه دادگاه تأثیرگذار است. هرچند حکم جلب فقط برای 110 سکه اول جاری است، اما تعداد کل مهریه می تواند بر دیدگاه قاضی نسبت به کل مبلغ و تعداد اقساط بلندمدت تأثیر بگذارد.

4.5. رویه عرفی دادگاه ها

همان طور که ذکر شد، هیچ فرمول ثابتی وجود ندارد، اما رویه های عرفی در دادگاه های مختلف وجود دارد. مثلاً در بسیاری از شعب، پیش قسط از صفر تا 6 سکه و اقساط ماهانه یا دوره ای (مثلاً هر 3 تا 12 ماه یک سکه) بسته به درآمد و وضعیت مالی زوج تعیین می شود. این ارقام صرفاً برآوردی از رویه عمومی هستند و نمی توانند مبنای قطعی برای تمامی پرونده ها قرار گیرند.

4.6. جدول فرضی اقساط مهریه

با توجه به تمامی عوامل ذکر شده، می توانیم یک جدول فرضی برای درک بهتر نحوه تعیین اقساط ارائه دهیم. این جدول صرفاً یک نمونه و برای آشنایی ذهنی است و رأی نهایی کاملاً بر عهده قاضی پرونده است:

درآمد ماهانه (تومان)	میزان مهریه (سکه)	پیش قسط (سکه)	اقساط (هر چند ماه یک سکه)
۵-۱۰ میلیون	۵۰ سکه	۱-۲ سکه	۸-۱۲ ماه یک سکه
۱۰-۲۰ میلیون	۱۰۰ سکه	۲-۴ سکه	۶-۱۰ ماه یک سکه
۲۰+ میلیون	۲۰۰ سکه	۳-۶ سکه	۴-۸ ماه یک سکه
بیکار/حداقل معیشت	هر میزان	۰-۱ سکه	۱۲-۲۰ ماه یک سکه
*تأکید می شود که این جدول صرفاً جهت آشنایی بوده و رأی نهایی بر عهده قاضی و متناسب با شرایط خاص هر پرونده است.

5. سناریوهای خاص و نکات مهم در تقسیط مهریه

موضوع تقسیط مهریه تنها به یک فرآیند یکسان محدود نمی شود و در شرایط و سناریوهای مختلف، ابعاد و پیچیدگی های متفاوتی پیدا می کند. شناخت این سناریوها برای زوجین ضروری است تا بتوانند با دیدی واقع بینانه، گام های حقوقی خود را تنظیم کنند.

5.1. تقسیط مهریه در طلاق توافقی

در طلاق توافقی، زوجین می توانند در مورد تمامی حقوق مالی از جمله مهریه، توافق کنند. این توافق می تواند شامل نحوه پرداخت مهریه به صورت نقدی، تقسیط یا حتی بخشش بخشی از آن باشد. دادگاه خانواده به توافق زوجین احترام می گذارد و رأی طلاق را بر اساس آن صادر می کند. مزیت اصلی این روش، انعطاف پذیری بالا و کاهش اختلافات است. حتی می توان در دفتر طلاق، قبوض اقساطی مهریه را تنظیم کرد تا فرآیند پرداخت منظم و بدون نیاز به مراجعات مکرر به دادگاه انجام شود.

5.2. تقسیط مهریه در طلاق یک طرفه از جانب مرد

زمانی که مرد تقاضای طلاق می دهد، موظف است تمامی حقوق مالی زوجه، از جمله مهریه را پرداخت کند یا تکلیف آن را روشن سازد. در این سناریو، معمولاً دادگاه سخت گیری بیشتری اعمال می کند و مرد باید توانایی مالی خود را برای پرداخت یا تقسیط مهریه اثبات کند. اجرای طلاق و ثبت آن، به تعیین تکلیف دادخواست اعسار از سوی مرد موکول می شود. اگر اعسار پذیرفته نشود، مرد باید کل مهریه را بپردازد تا طلاق ثبت شود. در صورت پذیرش اعسار، با پرداخت پیش قسط و سایر حقوق، طلاق ثبت می گردد. البته، رویه برخی دادگاه ها این است که در صورت درخواست طلاق از سوی مرد، کمتر با تقاضای اعسار موافقت می کنند و طلاق را به پرداخت کامل مهریه منوط می سازند، مگر اینکه واقعاً هیچ مالی وجود نداشته باشد.

5.3. تأثیر حق حبس زوجه و تقسیط مهریه

حق حبس، یکی از حقوق قانونی زن در عقد دائم است. بر اساس ماده 1085 قانون مدنی، زوجه می تواند تا زمانی که مهریه خود را دریافت نکرده است (در صورتی که مهریه او حال باشد)، از ایفای وظایف زناشویی در قبال همسر خود امتناع کند. اما آیا تقسیط مهریه، این حق حبس را ساقط می کند؟
رأی وحدت رویه شماره 708 هیأت عمومی دیوان عالی کشور، مورخ 1387/5/22، به این سؤال پاسخ داده است. طبق این رأی، صدور حکم تقسیط مهریه، که صرفاً ناشی از عسر و حرج زوج در پرداخت یکجای مهریه است، مسقط حق حبس زوجه نیست و حق او را مخدوش نمی کند. این بدان معناست که حتی با تقسیط مهریه، زوجه می تواند همچنان از حق حبس خود استفاده کند تا تمامی مهریه او به طور کامل پرداخت شود. این رأی، برای تمامی دادگاه ها لازم الاتباع است و حفظ حقوق زوجه را تضمین می کند.

5.4. تعدیل اقساط مهریه

شرایط مالی زوج یا ارزش مهریه (به ویژه سکه) ممکن است در طول زمان تغییر کند. در چنین شرایطی، هم زوج و هم زوجه می توانند درخواست «تعدیل اقساط» را از دادگاه داشته باشند:

• افزایش اقساط: اگر وضعیت مالی زوج بهبود یابد (مثلاً درآمد او افزایش پیدا کند یا اموالی به دست آورد)، زوجه می تواند با ارائه مدارک جدید، درخواست افزایش اقساط را به دادگاه بدهد.
• کاهش اقساط: اگر وضعیت مالی زوج بدتر شود (مثلاً بیکار شود، دچار بیماری صعب العلاج شود یا هزینه های زندگی او افزایش چشمگیری یابد)، زوج می تواند با اثبات این تغییرات، درخواست کاهش اقساط یا حتی اعسار مجدد را مطرح کند.

دادگاه با بررسی مجدد شرایط، نسبت به تعدیل اقساط تصمیم گیری می کند. این قابلیت، به انعطاف پذیری سیستم قضایی در برابر تغییرات واقعی زندگی افراد کمک می کند.

5.5. پرداخت اقساط مهریه پس از فوت زوج

مهریه، دینی است که بر عهده زوج است و پس از فوت او نیز ساقط نمی شود. در صورت فوت زوج، مهریه از «ماترک» (اموال به جا مانده از متوفی) او پرداخت می شود. مهریه جزء دیون ممتازه محسوب می شود، به این معنا که قبل از تقسیم ارث میان وراث، ابتدا باید تمامی دیون متوفی، از جمله مهریه زوجه، پرداخت گردد. زوجه می تواند با مراجعه به شورای حل اختلاف یا دادگاه، درخواست مطالبه مهریه خود را از ماترک متوفی مطرح کند.

5.6. تقسیط مهریه در اداره ثبت

برخی افراد ممکن است تصور کنند که می توان دادخواست اعسار و تقسیط مهریه را در اداره ثبت نیز مطرح کرد، اما این تصور اشتباه است. اداره ثبت، صرفاً صلاحیت صدور اجراییه برای مهریه و توقیف اموال را دارد و فاقد صلاحیت قضایی برای رسیدگی به دادخواست اعسار و تقسیط است. دادخواست اعسار، یک دعوای حقوقی است که باید منحصراً در دادگاه خانواده مطرح و رسیدگی شود. در صورتی که زوج با اجراییه ثبتی مواجه شود و توان پرداخت یکجا را نداشته باشد، باید با دادخواست اعسار به دادگاه مراجعه کند.

6. عواقب و مجازات عدم پرداخت اقساط مهریه

پس از صدور حکم تقسیط مهریه توسط دادگاه، زوج مکلف است که اقساط را در زمان های مقرر پرداخت کند. عدم رعایت این تعهد، می تواند عواقب حقوقی جدی برای او به همراه داشته باشد. زوجه نیز در صورت عدم پرداخت اقساط توسط همسرش، می تواند با انجام اقدامات قانونی، حقوق خود را پیگیری کند.

6.1. حال شدن باقی مانده مهریه

یکی از مهمترین عواقب عدم پرداخت به موقع اقساط، این است که حکم تقسیط مهریه «باطل» شده و باقی مانده مهریه به حالت «حال» درمی آید. این بدان معناست که زوجه می تواند مطالبه تمامی مهریه باقی مانده را به صورت یکجا داشته باشد. در این شرایط، دیگر امکان قسط بندی دوباره مهریه وجود نخواهد داشت و زوج مجبور به پرداخت کامل مهریه به صورت نقدی خواهد بود، مگر اینکه بتواند مجدداً اعسار خود را (در شرایطی خاص و با دلایل جدید) ثابت کند.

6.2. حکم جلب و بازداشت زوج

پس از حال شدن باقی مانده مهریه و در صورت عدم پرداخت آن، زوجه می تواند از دادگاه درخواست صدور «حکم جلب» زوج را نماید. بر اساس ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، اگر زوج محکوم به را نپردازد و اعسار او نیز ثابت نشده باشد، به تقاضای زوجه و به دستور دادگاه، بازداشت خواهد شد. این حکم جلب تا زمان پرداخت مهریه یا اثبات اعسار و ارائه وثیقه یا کفیل معتبر است. بازداشت، فشاری قانونی برای پرداخت مهریه است و می تواند تجربه بسیار ناخوشایندی برای زوج باشد.

6.3. ممنوع الخروجی

علاوه بر حکم جلب، زوجه می تواند از دادگاه درخواست «ممنوع الخروجی» زوج را نیز داشته باشد. این اقدام به این معناست که زوج تا زمان تعیین تکلیف مهریه یا پرداخت آن، اجازه خروج از کشور را نخواهد داشت. ممنوع الخروجی می تواند محدودیت های جدی برای زوج ایجاد کند، به ویژه اگر شغل او نیازمند سفرهای خارجی باشد. رفع ممنوع الخروجی، تنها با پرداخت مهریه یا توافق با زوجه و دستور دادگاه امکان پذیر است.

6.4. توقیف اموال و دارایی ها

در صورتی که زوج از پرداخت اقساط خودداری کند و مهریه حال شود، زوجه می تواند درخواست «توقیف اموال و دارایی های» زوج را به دادگاه یا اداره ثبت ارائه دهد. این اموال می تواند شامل موارد زیر باشد:

• توقیف حقوق: برای کارمندان، دادگاه می تواند تا یک سوم یا یک چهارم حقوق و مزایای زوج را مستقیماً از محل کار او توقیف و به زوجه پرداخت کند.
• توقیف حساب بانکی: موجودی حساب های بانکی زوج تا میزان مهریه قابل توقیف است.
• توقیف خودرو، سهام و سایر اموال منقول و غیرمنقول: هر مالی که به نام زوج باشد و جزو مستثنیات دین محسوب نشود، قابل توقیف و فروش برای پرداخت مهریه است.

این اقدامات، راهکارهای اجرایی هستند که به زوجه کمک می کنند تا حق خود را وصول کند.

6.5. اقدامات قانونی زوجه در صورت عدم پرداخت

اگر زوج از پرداخت اقساط مهریه سر باز زند، زوجه باید بلافاصله از طریق اجرای احکام دادگاه، موضوع را پیگیری کند. این اقدامات شامل:

1. ارائه درخواست به اجرای احکام برای اعلام حال شدن مهریه.
2. درخواست صدور حکم جلب زوج.
3. درخواست ممنوع الخروجی.
4. معرفی اموال و دارایی های جدیدی از زوج که پیشتر پنهان بوده یا به دست آورده است، جهت توقیف.
5. پیگیری مستمر پرونده در اجرای احکام.

پیگیری فعال زوجه در این مرحله، کلید وصول مهریه است. با توجه به پیچیدگی های این فرآیند، مشاوره با یک وکیل متخصص خانواده می تواند به زوجه در انتخاب بهترین و مؤثرترین راهکارها کمک کند.

در مسیر پر چالش تقسیط مهریه، آگاهی از تمامی مراحل و حقوق، چراغ راه هر دو طرف است تا بتوانند با آرامش و تدبیر، از پیچ و خم های قانونی عبور کنند.

7. نمونه دادخواست و لایحه دفاعیه اعسار

تهیه دادخواست و لایحه دفاعیه صحیح و مستدل، یکی از مهمترین گام ها در فرآیند اعسار از پرداخت مهریه است. این اسناد باید به طور دقیق وضعیت مالی زوج را به تصویر بکشند و مستندات قانونی را ارائه دهند.

7.1. نمونه دادخواست اعسار از پرداخت مهریه

نمونه زیر یک الگوی کلی از دادخواست اعسار است که باید با اطلاعات دقیق و خاص هر پرونده تکمیل شود:

به نام خداوند جان و خرد

خواهان: [نام و نام خانوادگی زوج] فرزند [نام پدر] به شماره ملی [شماره ملی] شغل [شغل] نشانی [نشانی کامل پستی] تلفن [تلفن تماس]

خوانده: [نام و نام خانوادگی زوجه] فرزند [نام پدر] به شماره ملی [شماره ملی] شغل [شغل] نشانی [نشانی کامل پستی] تلفن [تلفن تماس]

موضوع خواسته:
1. اعسار از پرداخت مهریه
2. تقسیط مهریه

دلایل و منضمات:
1. رونوشت مصدق سند نکاحیه شماره [شماره سند] مورخ [تاریخ] دفترخانه [شماره دفترخانه]
2. رونوشت مصدق دادنامه محکومیت به پرداخت مهریه شماره [شماره دادنامه] مورخ [تاریخ] صادره از شعبه [نام شعبه] دادگاه [نام دادگاه]
3. رونوشت مصدق اجراییه صادره [در صورت وجود]
4. استشهادیه محلی به تأیید [تعداد] نفر شاهد با ذکر مشخصات کامل و نشانی
5. لیست جامع کلیه اموال منقول و غیرمنقول (شامل گردش حساب بانکی یک سال گذشته، فیش حقوقی، اجاره نامه و گواهی بیکاری در صورت لزوم)
6. سایر مدارک مثبته دال بر اعسار (مانند مدارک بدهی، فاکتورهای پزشکی و…)

شرح دادخواست:

ریاست محترم دادگاه خانواده [نام شهرستان]
با سلام و احترام،
به استحضار عالی می رساند اینجانب [نام و نام خانوادگی خواهان]، همسر دائمی و قانونی خوانده محترم، سرکار خانم [نام و نام خانوادگی خوانده]، به شرح سند نکاحیه فوق الذکر می باشم. بر اساس دادنامه شماره [شماره دادنامه] مورخ [تاریخ] صادره از شعبه محترم [نام شعبه] دادگاه [نام دادگاه]، اینجانب محکوم به پرداخت مهریه به میزان [تعداد] سکه تمام بهار آزادی/ وجه نقد به مبلغ [مبلغ] در حق خوانده محترم گردیده ام.

با نهایت تأسف و به دلایل عدیده اقتصادی و مالی، از جمله [ذکر دلایل مانند: عدم وجود هیچ گونه اموال منقول و غیرمنقول به جز مستثنیات دین، حقوق ناچیز کارمندی/ کارگری/ عدم درآمد به دلیل بیکاری، اجاره نشینی، بیماری، کفالت خانواده، پرداخت اقساط وام های ضروری و…]، اینجانب به هیچ وجه توانایی پرداخت یکجای مهریه تعیین شده را نداشته و قادر به تأمین کل مبلغ آن نمی باشم. وضعیت مالی اینجانب به شرح مستندات پیوستی و شهادت شهود محترم کاملاً مشهود است و گویای عدم تمکن مالی بنده برای پرداخت دفعه ای مهریه می باشد.

لذا، مستنداً به مواد 3، 6 و 11 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مصوب سال 1394، از آن مقام محترم قضایی استدعا دارم با عنایت به وضعیت مالی و معیشتی اینجانب و بررسی مستندات ارائه شده، حکم به پذیرش اعسار از پرداخت مهریه و تقسیط آن به صورت [مثلاً: پرداخت 2 عدد سکه به عنوان پیش قسط و پرداخت 1 عدد سکه هر 6 ماه یکبار] را صادر فرمایید. همچنین، تقاضای صدور قرار تأمین خواسته به جهت جلوگیری از هرگونه اقدام اجرایی علیه اینجانب تا زمان صدور حکم قطعی اعسار، مورد استدعاست.

با تشکر و احترام فراوان
[امضا و تاریخ]

7.2. نمونه لایحه دفاعیه برای اعسار

لایحه دفاعیه، متنی است که زوج یا وکیل او در پاسخ به اعتراض زوجه به اعسار یا برای تکمیل دفاعیات خود در دادگاه ارائه می دهد. این لایحه باید مستدل و مبتنی بر واقعیت های مالی باشد.

به نام خداوند متعال

لایحه دفاعیه

شماره پرونده: [شماره پرونده]
شعبه رسیدگی کننده: [نام شعبه]
خواهان اعسار: [نام و نام خانوادگی زوج]
خوانده اعسار: [نام و نام خانوادگی زوجه]

ریاست محترم و قضات ارجمند شعبه [نام شعبه] دادگاه خانواده [نام شهرستان]

با سلام و احترام،
در خصوص پرونده کلاسه فوق که موضوع آن دادخواست اعسار از پرداخت مهریه موکل/اینجانب (زوج) می باشد، موارد ذیل جهت تنویر بیشتر ذهن شریف قضات محترم معروض می گردد:

1. موکل/اینجانب به موجب دادنامه صادره از شعبه محترم [نام شعبه]، محکوم به پرداخت مهریه [تعداد] سکه تمام بهار آزادی به خوانده محترم گردیده اند.
2. همان گونه که در دادخواست اعسار و مستندات پیوست آن (شامل [ذکر مدارک اصلی مانند: لیست اموال، گردش حساب، فیش حقوقی، استشهادیه]) به طور کامل تشریح گردیده، موکل/اینجانب دارای هیچ گونه اموال منقول و غیرمنقولی به جز مستثنیات دین نمی باشند.
3. درآمد ماهانه موکل/اینجانب به میزان [مبلغ] تومان می باشد که بخش عمده آن صرف تأمین مایحتاج ضروری زندگی، پرداخت اجاره بها، هزینه های درمانی و اقساط معوقه وام های بانکی (به شرح مدارک پیوستی) می گردد.
4. شهود معرفی شده، جناب آقای [نام شاهد 1] و جناب آقای [نام شاهد 2]، که به وضعیت معیشتی موکل/اینجانب اشراف کامل دارند، نیز در استشهادیه و اظهارات خود در جلسه دادگاه، بر عدم توانایی موکل/اینجانب در پرداخت یکجای مهریه تأکید کرده اند.
5. هرگونه ادعای خوانده محترم مبنی بر تمکن مالی موکل/اینجانب فاقد دلیل و سند معتبر بوده و از طرفی، هیچ گونه مال پنهان یا انتقالی با قصد فرار از دین از سوی موکل/اینجانب صورت نگرفته است. تمامی نقل و انتقالات مالی در یک سال گذشته در لیست اموال ارائه شده، قید و تبیین گردیده است.

با توجه به مراتب فوق و با استناد به مواد 6، 11 و 15 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی و با توجه به اصول عدالت و انصاف، از آن مقام محترم قضایی تقاضا دارد که با پذیرش اعسار موکل/اینجانب، حکم شایسته مبنی بر تقسیط مهریه را مطابق با توانایی مالی واقعی ایشان صادر فرمایند تا هم حقوق خوانده محترم تأمین گردد و هم موکل/اینجانب تحت فشار غیرقابل تحمل قرار نگیرد.

با تجدید احترام
[نام و نام خانوادگی وکیل/زوج]
[تاریخ]

نتیجه گیری و توصیه های پایانی

موضوع تقسیط مهریه، یکی از پیچیده ترین و حساس ترین مسائل در حوزه حقوق خانواده است که می تواند برای هر دو طرف، یعنی زوج و زوجه، سرشار از دغدغه ها و چالش های حقوقی و عاطفی باشد. در این مقاله، تلاش شد تا با زبانی شیوا و با لحنی همدلانه، تمامی ابعاد این فرآیند، از تعاریف اولیه و شرایط لازم گرفته تا مراحل گام به گام در دادگاه، عوامل تعیین کننده اقساط، سناریوهای خاص و عواقب عدم پرداخت، به صورت جامع و کاربردی مورد بررسی قرار گیرد. هدف این بود که هر فردی که درگیر این موضوع است، دیدگاهی روشن و آگاهانه نسبت به مسیر پیش رو پیدا کند.

مهریه، به عنوان یک حق مالی مسلم برای زن، و اعسار، به عنوان راهکاری برای حمایت از زوجی که با مشکل مالی مواجه است، هر دو در پی اجرای عدالت و حفظ حقوق طرفین هستند. آگاهی از این قوانین و درک صحیح از رویه های قضایی، می تواند به زوجین کمک کند تا با آرامش بیشتری این دوران را پشت سر بگذارند و از بروز تنش های بیشتر جلوگیری کنند. یادآوری این نکته ضروری است که هر پرونده ای ویژگی های منحصر به فرد خود را دارد و شرایط مالی و اجتماعی افراد با یکدیگر متفاوت است. بنابراین، هرچند این راهنما اطلاعات ارزشمندی را ارائه می دهد، اما هرگز نمی تواند جایگزین مشاوره تخصصی با یک وکیل یا مشاور حقوقی مجرب در حوزه خانواده باشد.

در نهایت، به تمامی خوانندگان عزیز توصیه می شود که در مواجهه با مسائل حقوقی پیچیده مانند تقسیط مهریه، حفظ آرامش، جمع آوری مستندات کامل و دریافت راهنمایی از متخصصان حقوقی را در اولویت قرار دهند. پیگیری قانونی و استفاده از راهکارهای مدنی، بهترین رویکرد برای رسیدن به نتیجه ای عادلانه و کاهش آسیب های احتمالی است.